”Een tijd van oorlog en een tijd van vrede. Bezetting en bevrijding in de Bijbel”, serie Bijbelse Zaken, deel 1
Auteur: Klaas A. D. Smelik
Uitgeverij: Boekencentrum, Zoetermeer, 2005
ISBN 90 239 18878
Pagina’s: 220 blz. € 19,90. Zestig jaar geleden kwam er een eind aan de Tweede Wereldoorlog. We dachten dat een periode van geweld en onderdrukking werd afgesloten. De gebeurtenissen in West-Europa en het Midden-Oosten hebben echter het optimistische denken doorbroken.

Dit inspireerde de oudtestamenticus Klaas A. D. Smelik om zich eens grondig te verdiepen in de betekenis van het geweld in de Bijbel, met name in het Oude Testament. Hij is zich ervan bewust daarmee in te gaan tegen hedendaagse lezers, die liever ”vrede, vrede” roepen. Smelik meent dat de God van liefde in onze tijd wordt gesteld tegenover de God der wrake, Die zou behoren tot een gepasseerd stadium in de goddelijke openbaring. Maar, zo meent hij terecht, dan laten wij een wezenlijk onderdeel van de bijbelse verhouding liggen. In dit boek wil hij sleutels aanreiken om de passages van oorlogsteksten in de Bijbel actueel te maken voor onze tijd.

Smelik start zijn onderzoek met een beschrijving van het geweld in buitenbijbelse bronnen. Oorlog op aarde hield tevens een oorlog in de wereld der goden in. Als je het ongeluk had om tot de verliezers te behoren, was de voor de hand liggende conclusie dat de beschermgod had gefaald.

Een ander denkpatroon was dat een woedende godheid het volk niet langer wilde beschermen. In dat geval moest eerst de goddelijke toorn worden verzoend, voordat de krijgskans ten goede kon keren. Want dat is het grote doel van deze teksten: verheerlijking van de oorlog. En met name dit facet is vreemd aan de teksten uit de Bijbel.

Uitverkiezing
Er zijn echter nog belangrijker verschillen. Met zo’n machtige en krijgshaftige God aan zijn zijde heeft Israël geen strijdwagens nodig. In het oude Nabije Oosten speelden deze juist een belangrijke rol in de strijd. De Bijbel slaat andere akkoorden aan: De Heere heeft uit liefde Israël uitverkoren. Deze uitverkiezing strekt niet alleen tot het heil van het volk zelf, maar tot dat van de hele mensheid. De uitverkiezing legt hoge eisen op Gods volk: wie uitverkoren is, heeft te luisteren naar Gods geboden en moet gerechtigheid doen.

Prachtige akkoorden slaat de auteur aan als hij schrijft: „Voor Christenen is de bijbelse uitverkiezing van Israël altijd een moeilijk punt geweest, evenals de nauwe samenhang tussen volk en land waarop in de Bijbel grote nadruk wordt gelegd.”

De uitverkiezing van Israël is de ene sleutel om de bijbelteksten over oorlog en geweld te verstaan. Vanuit dit facet wordt ons een tweede sleutel aangereikt: de strijd tegen de afgoden. Wie in het kamp van Israëls God wil verkeren, kan niet heulen met de afgoden. Israël als uitverkoren volk moet heilig zijn, dat wil zeggen afgezonderd van de volkeren én hun goden.

In de recente theologie is het bon ton om je af te zetten tegen geweld en oorlog in de Bijbel. Smelik plaatst deze themata in het kader van de uitverkiezing van Israël. Door deze saamhorigheid is het onmogelijk om de geweldteksten te elimineren. Om maar met de deur in huis te vallen: syncretisme (vermenging van religieuze elementen uit verschillende godsdiensten) wordt in de bijbelse boodschap niet gedoogd.

Mij trof ook de duidelijke beschrijving van de uitdrukking ”Dag des Heeren”. In eerste instantie moet deze niet aan het eind der tijden worden geplaatst. Er zijn verschillende Dagen des Heeren, waarmee wordt uitgedrukt dat het dagen zijn, waarop God zich op aarde openbaart.

Geen historie
Een belangrijke vraag waarop men bij het lezen van dit boek stuit, is de verhouding tussen geschiedenis en theologische interpretatie. De schrijver accentueert de diversiteit van de geweldteksten in het Oude Testament. De joden zouden zich in de Babylonische ballingschap (plm. 600 v. Chr.) bezonnen hebben op het verleden. De schrijvers namen de pen ter hand en reflecteerden op de heilige oorlog in het verleden. Zo wordt een dualisme aangelegd in de bijbelse tekst: we hebben meer te maken met een theologische doordenking dan met historische werkelijkheid.

Met name wordt Deuteronomium in deze visie betrokken. Het zou niet een terugblik van Mozes zijn op de geschiedenis van zijn volk. Veeleer het resultaat van een bezinning toen het volk Israël het land dreigde te verliezen.

Met deze opvatting wil de auteur laten zien dat de bijbelteksten niet per definitie historisch betrouwbare verslagen zijn van wat er is gebeurd: een these, waarmee de betrouwbaarheid van de Schrift in het geding is en die gevolgen heeft voor de inhoud van dit boek.

Dat neemt niet weg dat het een boeiend boek is. Het is geen eendagsvlieg, maar het stemt tot nadenken en vraagt om verwerking.