Onvoorspelbare fase in politiek aangebroken
Het steekspel van de hogere politiek is begonnen. Deze fase van het politieke bedrijf -de formatie van een nieuw kabinet- is er een voor de echte liefhebbers. Byzantijns is deze fase, want de gesprekken en onderhandelingen onttrekken zich aan de publieke waarneming. Er is -in het begin althans- een hoofdrol voor het staatshoofd, koningin Beatrix. Maar zij is ”onschendbaar” en over haar precieze rol zullen pas latere historici uitsluitsel kunnen geven. Spannend is deze fase ook, ondanks de uiterlijke schijn van het tegendeel wanneer politici in nietszeggende frasen het volk via de media over de ontwikkelingen informeren. Want achter de schermen vindt een ingewikkeld spel plaats, waarin iedere misstap fataal kan zijn. De macht is de inzet.
Aan het prille begin van deze fase -die vrijdag is begonnen met het bezoek van de fractievoorzitters aan het werkpaleis van de koningin aan het Haagse Noordeinde- is het zaak voor de heren politici (onder wie één dame: PvdA-fractievoorzitster Van Nieuwenhoven) zo vaag mogelijk te blijven. En om -zeker als men verliezer is- het initiatief in eerste instantie aan de anderen te laten, in de hoop dat zij er niet uitkomen, zodat de kansen keren.
VVD-fractievoorzitter Zalm gaf daar vrijdag een mooi voorbeeld van. Ogenschijnlijk opgewekt kwam hij, net terug van zijn bezoek aan de Koningin, perscentrum Nieuwspoort binnenlopen, plofte op een stoel en lachte: „Zo, nog maar een dag fractievoorzitter en ik geniet er nu al van.” Of hij er echt van geniet, staat nog te bezien, maar de regels van het spel kent hij inmiddels door en door. Nadrukkelijker dan iemand had verwacht, sprak hij zich uit tegen deelname van de VVD aan een nieuwe regering.
„De huidige coalitiepartijen hebben verloren. Wij hebben het recht noch de plicht tot regeringsdeelname. De VVD zit even in het strafbankje.” En hij zei het serieus te menen: zijn standpunt was „een diep doorleefd gevoel” dat in de gehele fractie leefde.
Bij die ootmoed voegde zich echter rancune. Het CDA zou niet eens willen dat de VVD meedeed, vermoedde Zalm. De christen-democraten hebben de afgelopen acht jaar alleen maar op paars gescholden, ook op de VVD-ministers, ook op zijn hoogsteigen financiële beleid. „Laten CDA en LPF maar bewijzen dat ze het kunnen!”
Tot slot voegde zich bij die ootmoed en die rancune een oproep. „Het CDA moet eerst maar eens zeggen wat het wil.” En daarmee liet Zalm in ieder geval zien wat hij in deze fase zelf wil. Eerst maar eens zien wat het CDA precies gaat doen, met die avonturiers van LPF, of met die andere winnaar, de SP, of desnoods met D66. Les nummer één: je houdt de boot zo lang mogelijk af, om, als ze je toch vragen, een zo hoog mogelijke prijs te kunnen vragen.
Nog afwijzender was de PvdA, die zichzelf uitsluit en tot de oppositiebankjes veroordeelt. Dat was ook het standpunt van de andere linkse fracties: GroenLinks, D66 en SP. Zij realiseren zich dat de Nederlandse bevolking een ruk naar rechts wil maken. Des te gretiger daarentegen zijn de erfgenamen van Pim Fortuyn. Fractievoorzitter Herben -die na het bezoek aan de Koningin direct terugkeerde naar Rotterdam, omdat hij niet wist dat het tot de goede Haagse zeden behoort de pers even te informeren over het besprokene- heeft de Koningin geadviseerd snel op een rechtse coalitie aan te werken. Hij noemde zo’n coalitie zelfs een „ereschuld” voor het CDA omdat die partij heeft „meegeprofiteerd” van het succes van Fortuyn.
Het probleem waar de grote winnaar van afgelopen woensdag, Balkenende van het CDA, voor staat, laat zich dus duidelijk aftekenen. Over links kan hij geen coalitie smeden. Als het al zou kunnen, zouden miljoenen kiezers dat ervaren als een slag in hun gezicht, met alle te voorspellen gevolgen van dien. Maar over rechts kan eigenlijk ook niet. Gezien haar resultaat bij de verkiezingen is LPF een regeringskandidaat, maar Balkenende is zich pijnlijk bewust dat dit gezelschap -naar het zich voorlopig laat aanzien- geen duurzame en consistente formatie is. Maar daar mag je weer niet al te openlijk van uitgaan, omdat de kiezers die partij hebben gekozen en die partij alleen om die reden al alle respect verdient.
Vandaar dat ook Balkenende vrijdag om te beginnen een tactische zet deed. Terwijl alle andere fractievoorzitters de Koningin adviseerden een informateur van CDA-huize te benoemen die direct moet gaan onderzoeken of een CDA/LPF/VVD-kabinet levensvatbaar is, vroeg Balkenende om een informateur die eerst nog eens alle andere partijen zou consulteren. Wat denken zij van de uitslag, en zijn zij bereid tot regeringsdeelname? Balkenende koos vrijdag dus voor een omweg, of beter: voor vertraging. De reden daarvan ligt voor de hand: ook Balkenende wil tijd en ruimte kopen. En daar heeft hij weer twee redenen voor. LPF krijgt dan wat langer de tijd om te stabiliseren en haar zaakjes op orde te brengen. En door alle alternatieven voorlopig nog even boven de markt te laten hangen, hoopt hij alle mogelijke partners zo gretig te maken dat hij straks bij de onderhandelingen heel veel kan binnenhalen.
Dat die rechtse coalitie er komt, is nog geen uitgemaakte zaak. Maar dat het politieke bedrijf de komende maanden spannend en vooral onvoorspelbaar wordt, lijdt geen twijfel.
