Chodorkovski werd eind september 2003 opgepakt, formeel op beschuldiging van fraude, belastingontduiking en valsheid in geschrifte. Waarnemers in binnen- en buitenland twijfelen er echter niet aan dat er een andere reden in het spel was.

De destijds miljarden rijke zakenman, die evenals andere oligarchen zijn bezittingen op schimmige wijze had verworven tijdens de privatiseringsgolf onder oud-president Jeltsin, had de grootst denkbare fout begaan in het Rusland van president Poetin: hij had zich ingelaten met de politiek. En dat terwijl er een stilzwijgende afspraak lag tussen Poetin en de oligarchen. Bij zijn ambtsaanvaarding had de president de miljardairs beloofd hun bezittingen ongemoeid te laten, als zij zich niet met de politiek zouden bemoeien.

Dat Chodorkovski in aanraking kwam met justitie is dus niet verwonderlijk en kan hij grotendeels zichzelf aanrekenen. Met zijn dadendrang en neiging tot zelfoverschatting trotseerde de gehate oligarch openlijk de macht van het Kremlin. Chodorkovski’s voornemen om een deel van Yukos te verkopen aan de Amerikaanse maatschappij Exxon Mobile betekende nog eens extra olie op het vuur van Poetin en de zijnen.

Chodorkovski heeft zijn tegenstanders schromelijk onderschat en dat is zijn eigen schuld. Daar doet zijn vroegere steun aan allerlei goede doelen in Rusland niets aan af.

Dat wil niet zeggen dat Chodorkovski niet het slachtoffer is geworden van een politiek showproces. De negen jaar strafkamp -waarin hij recht heeft op slechts tien bezoeken per jaar (zes kortere en vier langere) van zijn vrouw Inna en zijn kinderen Nastja (14), Gleb (6) en Ilja (6)- is enkel en alleen bedoeld als waarschuwing aan het adres van politieke tegenstanders met geld.

Terecht zei Chodorkovski in zijn slotpleidooi -een term van Lenin gebruikend- dat het rechtssysteem in Rusland een „onmachtig aanhangsel” van de heersende macht is geworden. Hij weigerde de schuld te leggen bij rechter Irina Kolesnikova, die volgens hem aan enorme druk vanuit het Kremlin heeft blootgestaan.

Hoe smerig de zaakjes in Rusland lopen, blijkt wel uit het feit dat de openbaar aanklager in het Chodorkovski-proces, Vladislav Soerkov, in het verleden nog voor de veroordeelde heeft gewerkt. Voor het laatst in 1997, als bestuurslid van de Menatep-bank, waar Chodorkovski zijn ’carrière’ als miljardair begon. Soerkov stapte echter op tijd over naar Poetins kamp.

Soerkovs zoon is overigens getrouwd met een dochter van Igor Setsjin, een andere grote spin in het web van het Kremlin. Als voorzitter van de raad van toezicht van het olieconcern Rosneft beheert Setsjin inmiddels de kernactiviteiten van Yukos. De ex-KGB’er, die geldt als drijvende kracht achter het Yukos-proces, zei al voor aanvang van het proces het te betreuren dat Chodorkovski „helaas niet meer dan tien jaar” kon krijgen.

Ondertussen speelt Poetin zelf mooi weer met een andere oligarch die volgens deskundigen in het verleden qua creatief boekhouden niet voor Chodorkovski onderdeed. De grootaandeelhouder van Europees vermaarde voetbalclubs werd onlangs in het Kremlin ontvangen en kan in december waarschijnlijk rekenen op een nieuwe termijn als gouverneur van de arctische regio Tsjoekotka. Blijkbaar mag een oligarch zich toch met politiek inlaten!

De „dictatuur van het recht”, waarover Poetin het tijdens feestelijke toespraken zo graag heeft, is in de praktijk niets meer dan een byzantijns netwerk, dat wordt gekenmerkt door afpersing, het kopen van politieke steun en ander politiek gekonkel.