”Altijd op de loer. Het beeld van Duitsland in de Nederlandse karikatuur 1871-2005”
Auteur: Koos van Weringh
Uitgeverij: Mets & Schilt, Amsterdam, 2005
ISBN 90 5330 435 5
Pagina’s: 160 blz., € 29,90. De in Keulen wonende Nederlandse criminoloog Koos van Weringh (geb. 1934) is de grootste kenner van de politieke prent in het huidige Europa. Aan een indrukwekkende reeks publicaties op dit terrein heeft hij een nieuw, thematische boek toegevoegd: ”Altijd op de loer. Het beeld van Duitsland in de Nederlandse karikatuur 1871-2005”.

De titel is uitstekend gekozen. Nederland ligt immers altijd op de loer om te bespieden wat Duitsland nu weer in zijn schild voert. Tot mijn verwondering was deze argwaan al in 1871, na de eenwording van het Duitse Rijk onder kanselier Otto von Bismarck, aanwezig. De Nederlanders vreesden, zo leert ons een prent uit 1871, dat de Duitse keizer en de ijzeren kanselier Nederland zouden verorberen.

Prenten van de jaren rond 1900 laten zien dat ze alleen te begrijpen zijn wanneer de politieke context van die tijd erbij wordt gehaald. Zonder kennis van de uitwijzing van de socialist Ferdinand Domela Nieuwenhuis uit Duitsland in 1890 is de tekening uit het blad Uijlenspiegel onbegrijpelijk.

Om die reden heeft Van Weringh bij elk deel van zijn boek een inleiding over de historische achtergronden geschreven. Bij het hoofdstuk over de Eerste Wereldoorlog zijn de prenten nog redelijk toegankelijk. Maar voor de periode 1918-1940 geldt dat namen zoals Ebert en Gustloff aardig zijn weggezakt. Van Weringhs commentaar bij deze periode is dan ook zeer welkom. Verrassend is het feit dat veel Nederlandse tekenaars al in 1933 de grote gevaren van het nationaal-socialisme zagen en het Derde Rijk fel aanklaagden.

Verkeerde waarheid
Zeer interessant is de periode van de bezetting voor de politieke prent. Van Weringh laat behalve verzetsprenten ook tekeningen van Peter Beekman en Maarten Meuldijk met nazi-propaganda zien. Dat maakt het historisch beeld compleet. Tegelijkertijd wordt de lezer/kijker zich hierdoor bewust van het feit dat de politieke prent ook een verkeerde waarheid kan uitdragen. Meteen na 1945 publiceert de bekende Zutphense kunstenaar Jo Spier bijvoorbeeld een prent die bepleit om Nederland een fors deel van Duitsland te laten annexeren als herstelbetaling voor de verliezen als gevolg van de oorlog.

Tot een eigen traditie groeit onder Nederlandse tekenaars van politieke prenten de neiging om de symbolen van het nationaal-socialisme in tekeningen van na 1945 te verwerken. Opland tekent in 1960 kanselier Adenauer die de door Nederland geannexeerde Duitse gebieden Elten en Tudderen weer in ontvangst neemt. Hij heeft een vlaggetje op zijn jagershoed met de tekst ”Heim ins Reich”. Met deze tekst haalde Hitler de Duitstaligen uit Oost-Europa terug naar het Duitse Rijk.

De verwerking van nazi-symbolen zoals het runenteken SS en de Hitlergroet zijn ook een geliefd middel van Nederlandse tekenaars om de daden van andere landen dan Duitsland -Nederland, de Verenigde Staten of Engeland- te veroordelen. Zo maakte Opland in 1982 een tekening naar aanleiding van de Israëlische overval op gevangenenkampen in Libanon waarbij de naam van de legeraanvoerder, Sharon, met de beruchte afkorting SS werd gespeld.

Toen minister Brinkman in 1986 weigerde de P. C. Hooftprijs aan de (in mijn ogen eveneens verwerpelijke) H. Brandt Corstius uit te delen, was Theo Gootjes er als de kippen bij om dit voorval met de boekverbranding in het Berlijn van 1933 te associëren. Het vroegere Vlaams Blok was voor het gebruik van hakenkruisen en de Hitlergroet uiteraard ook een gemakkelijk doelwit.

Versimpeling
Nergens elders in de dagbladen wordt de geschiedenis zo geconcentreerd aangeboden en geïnterpreteerd als in de politieke tekeningen. Deze tekeningen worden niet zelden zelf de dragers van een overheersend beeld van de geschiedenis. We hoeven maar aan het Engelse tijdschrift Punch te denken, waarin in 1890 de beroemde prent verscheen met de loods Bismarck die het schip van het Duitse Rijk onder het toeziend oog van keizer Wilhelm de Tweede verlaat.

Ik zie bij de politieke prent ook het gevaar van versimpeling en denk dat vooral de linkse tekenaar Opland (Vrij Nederland, de Volkskrant) aan de neiging tot ideologische vereenvoudiging leed.

Koos van Weringh heeft een zeer boeiend boek over het Duitsland-beeld in de Nederlandse politieke karikatuur gemaakt. Het valt me overigens op dat de tekenaars allen mannen zijn. Hebben vrouwen ooit politieke tekeningen gemaakt of moet dat nog komen?