”1984”
Auteur: George Orwell; vert. Halbo C. Kool
Uitgeverij: De Arbeiderspers, Amsterdam, 2004
ISBN 90 295 3823 6
Pagina’s: 312 blz. € 12,50. De Engelse schrijver George Orwell schreef ooit over Charles Dickens: „Dickens is één van de schrijvers die de moeite van het stelen waard zijn. Zelfs het begraven van zijn lichaam in de Abdij van Westminster is een vorm van diefstal, goed beschouwd.” Dit is ook van toepassing op hemzelf. Wie heeft Orwell níét gestolen?

De Russen hebben Orwell omarmd als een bijna-communist; Pravda schreef eens dat Orwell duidelijk gelijk gekregen had. De samenleving waarvoor hij waarschuwde was al ontstaan, in de Verenigde Staten namelijk, met hun anticommunisme, harde kapitalisme en bourgeois cultuur. De Amerikanen daarentegen zagen hem als kampioen van hun eigen vrijheidsbegrip. De sociaal-democratie in Europa hanteerde hem als een waarschuwend baken tegen de verstikkende greep van elke totalitaire ideologie die het echte socialisme in de kiem smoorde. Het gevolg is dat iedereen hem in zijn poriën heeft zitten en dat de begrippen van zijn beroemde boek ”1984” uit 1948 onze moderne talen diep hebben geïnfiltreerd. Big Brother is onder ons.

”1984”, recent opnieuw in het Nederlands uitgegeven, is een anti-utopie over de dood van de westerse beschaving, een aangrijpend verhaal over staatsterreur, door de staat geregisseerd denken, voortdurende oorlogsdreiging, beheersing van de media en de geschiedenis door de ideologie: Engels socialisme, hoewel het dat alleen in naam is, zoals het marxisme dat in het tegenwoordige China is. De samenleving is verdeeld in drieën, Orwells satirische knipoog naar de oude lower, middle en upper class. In de in ”1984” gebezigde ”nieuwspraak” heten ze respectievelijk de Proles, de Randpartij en de Kernpartij.

De hoofdfiguur Winston, uit Airstrip One (Londen, in ”oudspraak”), maakt zich schuldig aan ”misdenken”. In zijn onbestemde woede en wrok tegen de voortdurende onderdrukking en gedoseerde schaarste aan voedsel en consumptiegoederen koopt hij een dagboek dat hij gaat vullen met gevaarlijke passages doorspekt met oudspraak. Om de maat vol te maken begint hij als gescheiden man een relatie met een opstandige jonge vrouw, Julia. Dit raakt bekend bij de ”denkpolitie”, of is misschien gewoon in scène gezet. De Partij heeft nu eenmaal ook slachtoffers nodig voor schijnprocessen en het demonstreren van macht. En iedere onvoorzichtige of eigenwijze burger kan daarvoor worden gebruikt.

Na een tijdje worden Julia en Winston gepakt en dan blijkt dat ene O’Brien, die zich uitgaf voor een lid van het verzet -de Broederschap- een ordinaire dubbelagent is, die de leiding krijgt over het proces, de martelingen en het hersenspoelen van Winston. Dat gaat door tot hij Julia met hart en ziel verraadt en van Grote Broer gaat houden. Dan is hij rijp voor executie.

Persoonlijke vrijheid
Wie vóór of in 1984 over Orwells boek discussieerde deed dat vanuit het besef dat de totalitaire dreiging in de toekomst best eens werkelijkheid kon worden. Of was dat achter het IJzeren Gordijn al het geval? De KGB hersenspoelde. Er waren schijnprocessen in de Sovjet-Unie en in China werden de onmogelijkste bekentenissen afgelegd. Elektronische spionage bestond. Christusbelijder zijn in die landen betekende soms meer ín de kampen zijn dan er buiten.

Wie het werk nu ter discussie stelt, kan beginnen met vaststellen hoever we gevorderd zijn met het laten verdwijnen van persoonlijke vrijheid in de zogenaamde vrije wereld. Overigens was dat ook een wereld waarvan rechtse dictaturen en tamelijk onvrije samenlevingen deel uitmaakten. Bij de gratie van hun anticommunistische houding mocht dat.

Maar ook de ’vrije’ democratieën hebben hun beperkingen. In 1995 kopte The Observer: „No smoke without firings”. In het artikel werd de kwestie van een dwingend opgelegde gezonde leefwijze door Amerikaanse bedrijven, ”Little Brother” en ”Big Brother”, aan de orde gesteld. Lifestyle discrimination.

En hoe zit het met opvattingen die men in een democratische samenleving niet correct vindt? Valt er geen Nederlandse Winston of Grote Broer te identificeren? Waar in Nederland is een eerlijk debat mogelijk over wezenlijke vragen van geloof, ethiek en samenleving? We hebben maar te sporen met een zorgvuldig gekoesterde seculiere moraal, of ons wordt -niet gewelddadig, dat niet, nog niet- het zwijgen opgelegd. Als de goddelozen opkomen, verbergt zich de mens.

Bijbels ”misdenken”
Onze culturele elite fungeert in feite als ”denkpolitie”, die genadeloos de media misbruikt om ”misdenken” aan de kaak te stellen. Veel van wat de Bijbel zegt valt onder ”misdenken”. Er is nog geen totalitaire macht, geen volledige controle, maar toch. Orwells verhaal is uiterst relevant voor een kritische beoordeling van ons huidige bestel.

Orwell nam niet alleen 20e-eeuwse dictaturen op de korrel. Wat hij over het bestaan en de organisatie van Oceanië, Eurazië en Oostazië schreef is meer dan ooit van toepassing op de groeiende contouren van de totalitaire staat van de 21e eeuw. Dat is ook zo met zijn kijk op de cynische staatsproductie van pornografie en andere vormen van ’vermaak’ ten bate van de minder geletterde proles. Het geschetter uit de alom gemonteerde ”teleschermen” heeft zijn vervulling gekregen in het bombardement van flitsen en herrie uit de onze, met een vergelijkbaar waarheidsgehalte. ”1984” is in toenemende mate actueel! In dat opzicht is een nieuwe Nederlandse vertaling niet overbodig. Wel wordt het boek ontsierd door een aantal grove vloeken, die een gevoel van besmetting nalaten. Wie het niet hoeft te (her)lezen kan het dus maar beter niet doen.