Wie had dat in september ooit kunnen denken? Terwijl de hele wereld bezig was het drama van 11 september te verwerken, vochten Nederlandse christen-democraten elkaar de tent uit. De heuse leiderschapscrisis binnen het CDA leek de opmaat voor een derde verkiezingsnederlaag op rij.

Maar de kansen zijn wonderbaarlijk gekeerd. In de opiniepeilingen is het CDA de enige grote partij die niet keldert, maar eerder licht stijgt. In beschouwingen van commentatoren over nieuwe coalities na 15 mei ontbreken de christen-democraten nooit. En als klap op de vuurpijl: Balkenende is bij de kiezers favoriet voor het premierschap, zo bleek deze week uit een onderzoek door Intomart.

Hoe kon die totale omkering van perspectief totstandkomen? Dat de loutering van acht jaar in de oppositiebankjes dit heeft veroorzaakt, lijkt niet aannemelijk. Zeker, sinds de dramatische verkiezingsnederlaag van 1994 is het CDA zich intensief gaan herbronnen. Het Wetenschappelijk Instituut scheidde op verdienstelijke wijze publicatie na publicatie af. En het oppositie voeren kreeg de fractie met vallen en opstaan enigszins onder de knie. Maar om nu te zeggen dat déze ontwikkeling in het land breed werd opgemerkt en gewaardeerd…

Belangrijker voor het nieuwe zelfvertrouwen van de christen-democraten is de leiderschapswisseling in het najaar geweest. Schreef de Volkskrant op 1 oktober nog dat Balkenende niet geschikt was als leider omdat hij „geen mediapersoonlijkheid” was en schamperden journalisten in Nieuwspoort: „We hadden niet beter, dus werd het Jan Peter”, inmiddels is duidelijk dat de gereformeerde JP wel degelijk een leider is waarmee het CDA voor de dag kan komen. Door zijn zogenaamd zwakke kanten (niet vlot, te wetenschappelijk) juist te benoemen als sterke (degelijk, betrouwbaar, op de inhoud gericht), kon hij, terwijl hij zichzelf bleef, een imago verwerven dat uitstekend past bij het CDA en onderscheidend is van andere lijsttrekkers.

In dat kader past ook het presenteren van een boek, zoals Balkenende woensdag gedaan heeft. Nee, de presentatie van ”Anders en beter” moest vooral niet gezien worden als reactie op het boek van Fortuyn of als een naapen van SP-leider Marijnissen. „November vorig jaar rees bij ons al het plan om het zestal lezingen dat ik wilde gaan houden, vervolgens in boekvorm te bundelen. Dat geeft kiezers iets tastbaars in handen, een korte samenvatting van de richting die het CDA uit wil.”

Een licht verteerbaar werkje voor het publiek van de Soundmixshow is het niet geworden. „’t Is vrij pittig”, gaf professor Balkenende woensdag zelf toe. In diepgravende analyses gaat de CDA-lijsttrekker in op de fundamenten van de Nederlandse samenleving (zijn beruchte lezing waarin hij de multiculturele samenleving bekritiseerde), op een goed gezinsbeleid, op de taak van de overheid en het maatschappelijk middenveld, op een degelijk financieel en arbeidsmarktbeleid en op de Europese context waarin Nederland opereert.

Maar ”Anders en beter” wil nog iets meer zijn dan een uitleg voor de kiezers over de doelstellingen van het CDA, zo bleek woensdag. Het wil vervolgens ook naar de andere grote partijen duidelijk maken wat de christen-democraten in een eventuele coalitie in willen brengen.

Had Balkenende enige tijd geleden niet beweerd dat een regeerakkoord eigenlijk maar één A4’tje zou moeten beslaan? Wel, in dit boek werkt hij uit wat er op zo’n A4’tje zou moeten staan. „Vijf prioriteiten: keuzevrijheid in de samenleving, een sociaal inkomensbeleid, een overheid die grenzen stelt en veiligheid waarborgt, een solide financieel beleid voor komende generaties en een samenleving die een eenheid vormt in verscheidenheid.” Met die punten wil Balkenende, die er geen twijfel over laat bestaan het premierschap te ambiëren, „de wederopbouw na paars” ter hand nemen.

Toch vormen de prestaties en ambitie van de lijsttrekker niet de belangrijkste verklaring voor het weer meetellen van het CDA. De hoofdoorzaak daarvan ligt veeleer in de afbladdering van paars, in gang gezet door de luidruchtige en tot nu toe onstuitbare opmars van Fortuyn. In de opiniepeilingen verliezen PvdA en VVD kiezers bij de vleet. Van de grote partijen blijft alleen het CDA stabiel. In sommige peilingen stijgt de partij zelfs enkele zetels, waardoor zij in principe kans maakt op 15 mei de grootste te worden.

Alleen dat geeft het CDA de riante, aloude middenpositie in het politieke krachtenveld terug. Waar PvdA en vooral VVD niet ophouden te laten merken dat ze volledig op elkaar zijn uitgekeken, resteren er op basis van de huidige peilingen slechts twee levensvatbare coalities: een linkse van PvdA-CDA-GroenLinks (en eventueel ChristenUnie) en een rechtse van CDA-VVD-LPF.

Liberalen en sociaal-democraten beseffen dat heel wel. Filosofeerde Melkert begin deze week over een „waddenkabinet” met het CDA, Dijkstal sprak openlijk uit „dat het CDA dichter bij mijn partij staat dan de PvdA.” Kortom: acht jaar na de klap van ’94 lijken de tijden van Lubbers teruggekeerd, die naar believen kon kiezen tussen coalitiepartner VVD of PvdA.

Zo bezien is het niet verwonderlijk dat Balkenende weigert een voorkeur uit te spreken voor een van beide coalities. Zijn eigen aanhang mag dan voor het grootste deel (52 procent) geporteerd zijn voor samenwerking met de PvdA, een aanzienlijke minderheid in zijn achterban (36 procent) houdt een sterke voorkeur voor de VVD. Ook electoraal bezien lijkt het dan verstandig in elk geval tot en met 15 mei beide opties open te houden.

Maar het gerieflijke voor Balkenende is dat hij deze tactische keuzeloosheid zo gemakkelijk, degelijk en natuurlijk weet te onderbouwen. In zijn woensdag gepresenteerde boek staan vele aanknopingspunten om met de liberalen te gaan regeren, maar ook voldoende handvatten om met de sociaal-democraten tot een akkoord te komen. En op beide groeperingen oefent hij evenveel christen-democratische kritiek. Waarom zou hij, die volgens sommige insiders diep in zijn hart het meest voor de VVD voelt, dan nu al een openlijke keuze maken?

Mede n.a.v. ”Anders en beter”, door Jan Peter Balkenende; uitg. Aspekt, Soesterberg, 2002; ISBN 90 5911 072 2; 159 blz.; € 14,95.