Johannes Calvijn en de godsdienstgesprekken tussen rooms-katholieken en protestanten in Hagenau, Worms en Regensburg (1540-1541)
Auteur: J. M. Stolk
Uitgeverij: Kok, Kampen, 2004 (serie Theologie en Geschiedenis)
Pagina’s: 414
Prijs: € 34,90. Er zijn zaken waar men verschillend over mag denken. Maar gaat het om het rijk van Christus, dan bestaan er geen compromissen. J. M. Stolk laat in zijn proefschrift over de godsdienstgesprekken (1540-1541) zien hoezeer de ”oecumenische Calvijn” ook onverzettelijk kon zijn als het er werkelijk op aankwam.

Voor Calvijn was het een heilige overtuiging dat alles in de grote wereld en in het kleine van zijn persoonlijke leven niet dan door Gods uitdrukkelijk voorzienig beleid geschiedde. Daarbij leefde de overtuiging dat alle dingen moesten medewerken ten goede. Zo kan er ook gezegd worden dat het intermezzo in Calvijns predikantschap, de periode in Straatsburg na zijn verbanning uit Genève -waar hij na drie jaar weer terug beroepen werd-, in vele opzichten een vruchtbare periode is geweest voor de rest van zijn dienst als reformator der kerk. Niet het minst omdat Calvijn in deze jaren de gelegenheid kreeg om intensief kennis te maken met andere vertegenwoordigers van de Reformatie in Europa, vooral tijdens de godsdienstgesprekken die er in de jaren 1539-1541 zijn gehouden tussen rooms-katholieken en protestanten.

Duidelijk overzicht
Over Calvijns rol en betrokkenheid bij deze gesprekken heeft J. M. Stolk zijn dissertatie geschreven. De godsdienstgesprekken werden in het Duitse Rijk van Karel V gehouden om te zien of er nog een vergelijk tussen de protestanten en de rooms-katholieken mogelijk was. De gespannen politieke situatie door de verhoudingen in Europa, waarbij het Duitse en Franse rijk tegenover elkaar stonden, en de grote dreiging van de Turken maakten het noodzakelijk om te proberen op het terrein van de religie tot een verzoening te komen. Het waren de theologen van beide kampen die daartoe werden geroepen, onder auspiciën van hun wereldlijke overheden.

Stolk heeft in zijn studie een duidelijk overzicht gegeven van de ingewikkelde materie van feiten en namen die genoemd moeten worden om een goed beeld te hebben van wat er tijdens en rond de colloquia omging. Het is de verdienste van zijn studie dat hij de veelheid van gegevens uit allerlei bronnen en studies tot een duidelijk verhaal maakt, dat goed te volgen is. Daarbij staat zijn hoofdpersoon, Calvijn, uiteraard centraal. Hij wil aantonen wat Calvijns inbreng en invloed is geweest, maar ook op welke wijze de gesprekken invloed hebben uitgeoefend op Calvijn zelf. Daarnaast leren we ook alle andere hoofdpersonen van kerkelijk Europa rond 1540 kennen. Het is niet zozeer het nieuwe, verrassende inzicht dat deze studie zo waardevol maakt, als wel het bijeenbrengen van gegevens die tot nu toe verspreid lagen in diverse bronnen en bronnenstudies.

Scherp oordeel
Stolk gaat chronologisch te werk. Nadat hij eerst heeft uitgelegd wat de achtergrond en functie van de religiegesprekken waren, en vervolgens een hoofdstuk gegeven heeft over Calvijns visie op de eenheid van de kerk in zijn publicaties, volgt hij het spoor via de vooronderhandelingen in Frankfurt (1539) naar Hagenau (1540), Worms (1540-1541) en ten slotte Regensburg (1541).

Vooral de uitgebreide correspondentie van Calvijn met zijn collega’s en vrienden vormt een waardevolle bron voor een inzicht in zijn rol tijdens de colloquia en vooral voor zijn beoordeling van de hoofdrolspelers van het geding. Calvijn geeft een uitvoerig verslag, met soms ook uiterst vertrouwelijke ontboezemingen. Het blijkt uit deze brieven dat hij een uitgesproken inschatting heeft gehad van mensen en omstandigheden. Het is ook duidelijk dat hij een scherp oordeel over de vele deelnemers aan de debatten niet heeft geschuwd.

Behalve de brieven is ook de editie van de Akten van het godsdienstgesprek in Regensburg een belangrijke bron voor ons beeld van Calvijns betrokkenheid. Deze uitgave verscheen in Genève, waarheen Calvijn direct na zijn thuiskomst in Straatsburg opnieuw verhuisde. Stolk laat zien dat dit geschrift, dat tot nog toe niet echt veel aandacht kreeg, een belangrijke bron is voor Calvijns visie op de mogelijkheid van een godsdienstig vergelijk in zijn dagen.

Geen compromis
Calvijn legt zijn eigen accenten. Het blijkt dat hij vanaf het begin, en ook achteraf, niet optimistisch is geweest. Hij verwachtte al wat hij uiteindelijk als uitkomst weergeeft: de mislukking van de pogingen om een kerkelijke eenheid te herstellen. De pauselijke krachten en de roomsgezinde wereldlijke machten kregen van hem daarvoor vooral de schuld. Calvijn was daarin veel kritischer dan Bucer. Het wordt duidelijk dat hij niets van compromissen moest hebben. Hij meende dat Bucer daar te veel voor openstond, zonder dat hij echter diens goede bedoelingen in twijfel trok.

De indruk bestaat echter dat Calvijn de godsdienstgesprekken nooit echt gezien heeft als een reële kans tot een dermate wondere eenheid, dat het Rijk van Christus zou worden bevorderd zelfs met een mogelijk gematigde houding van Rome. Hoewel men op een gegeven moment zelfs een consensus bereikte over de leer van de rechtvaardiging, toch bleven de ernstige breekpunten van de sacramentsleer en de leer van de kerk onoverkomelijk.

Voor Calvijn hebben de godsdienstgesprekken hun nut gehad als momenten van kennismaking en bevordering van de eenheid van alle protestanten in Europa. Hij was positief over de Duitse protestanten die hij leerde kennen. Hij dacht ook gunstig over de oprechte wil van Karel V om vrede in zijn rijk te bevorderen.

Verbond
Een van de belangrijkste zorgen en belangen was voor Calvijn, ook in Duitsland, de positie van zijn Franse geloofsgenoten. Hij heeft in de wandelgangen zijn uiterste best gedaan om de Duitse vorsten een gezantschap te laten sturen naar de Franse koning. Ook vanuit de kringen van het Franse hof zag men de mogelijke waarde van een verbond, en kon men Calvijn daarbij wellicht gebruiken. Calvijn werd een pion in het ingewikkelde spel van politiek en geloofsvrijheid. Echter zonder resultaat. Het was natuurlijk ook lastig als de Duitse vorsten zich juist op dit moment zouden verbinden met de Franse koning, die nog steeds een vijand was van de keizer.

De studie van Stolk vormt een belangrijke bijdrage tot de kennis van de context waarin Calvijn de Europese reformator is geworden. Hij laat ons zien hoezeer de ”oecumenische Calvijn” ook onverzettelijk kon zijn als het er werkelijk op aankwam. Er zijn adiaphora, zaken waar men verschillend over mag denken, maar als het gaat om het Rijk van Christus, dan bestaan er geen compromissen.