”De Samaritanen”
Auteur: Pieter W. van der Horst
Uitgeverij: Kok, Kampen, 2004
ISBN 90 435 1038 6
Pagina’s: 128
Prijs: € 14,90. De naam Samaritaan prikkelt de verbeelding van de mensheid in de bekende gelijkenis van ”De barmhartige Samaritaan” uit Lukas 10: 30-37. Aan de joden wordt hij voorgehouden als een beschamend voorbeeld van naastenliefde. Pieter W. van der Horst, hoogleraar in Utrecht, brengt de Samaritanen in een instructief boek opnieuw onder de aandacht. De laatste jaren is de vergeten groepering in Israël uitgegroeid van 100 à 150 leden tot twee bloeiende gemeenten met in totaal 675 leden.

Het boek ”De Samaritanen” opent met een beschrijving van de ontstaansgeschiedenis van de groepering in de bijbelse tijd. Naar alle waarschijnlijkheid loopt deze terug tot de tijd van de priester Eli (twaalfde en elfde eeuw voor Chr.).

In het tijdvak van de Richteren werd de Samaritaanse cultus te Silo ingesteld. Deze moest rivaliseren met de Godservaring op de berg Garizim. De cultusplaats Silo werd later naar Jeruzalem overgebracht.

In de joodse traditie wordt het mengkarakter van de Samaritaanse religie -aanbidding van Jahweh plus hun eigen goden- sterk benadrukt. De schrijver van 2 Koningen 17 illustreert dit zogenaamde syncretisme met de vermelding dat de ballingen uit Assyrië hun eigen god meenamen naar Samaria. De joden schilderden de Samaritanen af als ”leeuwenproselieten” of ”Kutaeërs” - Kuta was een stad in het noordoosten van het heidense Babylonië.

Prof. Van der Horst kritiseert de joodse geschriften omdat zij de twee karakteristieken van de Samaritanen -de keuze voor Garizim als heilige berg en de absolute loyaliteit aan de Samaritaanse Pentateuch- te veel buiten beschouwing hebben gelaten.

Het tweede hoofdstuk zet in met de tijd van Ezra en Nehemia (538-323 voor Chr.). Toen kwam het scheidingsproces tussen joden en Samaritanen in een stroomversnelling. Rond 100 voor Christus brak het dieptepunt aan, toen het heiligdom op de berg Garizim werd verwoest door de Makkabese koning Johannes Hyrcanus. De toegenomen spanning tussen joden en Samaritanen blijkt duidelijk in het Nieuwe Testament. In de rabbijnse literatuur wordt hun niet alleen verweten dat zij Jeruzalem met de boeken der profeten en de geschriften verwerpen, maar ook dat zij een heidense leefwijze hebben.

De historische beschrijving besluit met de vermelding dat de Samaritanen tegenwoordig in Cholon wonen, een stadje ten zuiden van Tel Aviv en in Nablus, een stad in Samaria. Overigens is het merkwaardig dat de Israëlische regering hen wel als joden beschouwt.

Als introductie op de geloofsvoorstellingen van de Samaritanen wordt beschreven dat de Samaritaanse Pentateuch in zijn totaliteit niet gelijk is aan de joodse thora. Door de vondsten van oude bijbelteksten in Qumran kan vastgesteld worden dat de Samaritaanse versie van de eerste vijf boeken van het Oude Testament in een aantal gevallen correcter is dan de standaard masoretische tekst van het jodendom.

Het Samaritaanse credo wordt in de achttiende eeuw kort en bondig aldus samengevat: „Wij zeggen: mijn geloof is in U alleen, Heer (JHWH), en in Uw dienstknecht Mozes, de zoon van Amram, en in uw Heilige Wet, en in de berg Garizim Bethel, en in de dag van straf en beloning.”

Mozes heeft dus een unieke plaats bij de Samaritanen: hij is de enige ware profeet, de laatste door God gezonden. Bijkans neemt hij de plaats in van Jezus als bestuurder der wereld. Omdat Mozes de wet heeft gegeven, fungeert hij zelfs als heiland: door zijn goddelijk licht wijst hij de mens naar het heil.

Van der Horst signaleert drie kernelementen in de Samaritaanse geloofsvoorstellingen: de berg Garizim is de tweelingbroer van de Hof van Eden, de zonde is vermijdbare dwaasheid en de Taheb (Profeet) uit Deuteronomium 18:15 en 18 is een nieuwe incarnatie van Mozes, die de eredienst op de berg Garizim in al zijn luister zal herstellen. Ook staat de hogepriester, als afstammeling van Aäron, in hoog aanzien.

Ik heb het voorrecht gehad om een eredienst in Nablus bij te wonen. De moderne Samaritaanse synagoge lijkt uiterlijk veel op die van de joodse, maar binnen waan je je in een moskee. Vrouwen zijn afwezig, behalve op de Grote Verzoendag. De prachtige witte kleding en de talrijke rituelen boeien in hoge mate. En de gastvrijheid is groot.

Prof. Van der Horst heeft een goed leesbaar boek geschreven over het monotheïstische geloof van de Samaritanen. Het is te betreuren dat er soms wat makkelijk wordt omgegaan met de betrouwbaarheid van de bijbelteksten. In 2 Koningen 17:29 zou de eindredacteur bijvoorbeeld aan de oorspronkelijke tekst een anti-Samaritaanse draai hebben gegeven. Een subjectieve interpretatie doet snel tekort aan het solide werk van de Heilige Geest: we zien in het verhaal wat we erin willen zien. Maar smaken verschillen en dit hoeft geen afbreuk te doen aan de waardering.