”Een verhaal dat het leven moet veranderen”
Auteur: Hans Goedkoop
Uitgeverij: Augustus, Amsterdam, 2004
ISBN 90 457 0161 8
Pagina’s: 288
Prijs: € 17,95. „Waarom, waarom hebben wij U verlaten.” Dat is een cruciale zin uit ”Een verhaal dat het leven moet veranderen”, de recente essaybundel van Hans Goedkoop. Hij stelt daarin dat de moderne cultuur, waarin het geloof in God op een zijspoor is beland, een stevigheid mist: een plek voor de mens waar hij zin en betekenis vindt. Het gaat hem erom dat „het verlies van traditie in de maatschappij niet losstaat van dat andere, nog grotere verlies van God.”

Hans Goedkoop, bekend als literatuurcriticus van NRC Handelsblad en als presentator van het televisieprogramma ”Andere tijden”, schreef een zeer opmerkelijk boek. Met stijgende interesse en instemming heb ik het gelezen. Hier is een criticus aan het woord die de dingen zegt die gezegd moeten worden. Een recensent die zich niet laat meedrijven met de bepalende stroom in de Nederlandse literaire kritiek.

De kwestie waarom het in dit boek draait, heeft allereerst betrekking op de wezenloosheid van veel literair proza. Er zit geen betrokkenheid in, geen heilig vuur, geen heilzaam perspectief. Goedkoop verwoordt dit als het ontbreken van een verband tussen de literatuur en de werkelijkheid van samenleving en cultuur. Dat wordt vooral zichtbaar in de Nederlandse literatuur uit de jaren zeventig. Alles en iedereen was toen maatschappijbetrokken: kerken, universiteiten, organisaties. Maar de literatuur? Die keerde zich steeds meer in tot haar eigen wereld, tot de etherische wereld van het eigen bewustzijn - waarvan men uiteindelijk betwijfelt of het wel bestaat.

Goedkoop vindt uiteindelijk dat literatuur niet een terrein is voor elitaire kunstzinnigheid, dat apart staat van het leven van alledag. Waar literatuur de gestalte aanneemt van kunst om de kunst, maakt de literatuur zich overbodig en irrelevant. Deze stellingname van Goedkoop is bijzonder waardevol. Hij stelt daarmee de meeste recensenten en allerlei schrijvers onder kritiek. De gedachte ”kunst om de kunst” is sterk aanwezig in de Nederlandse literatuur. Maar het is regelrechte bloedarmoede, aldus Goedkoop. De titel van zijn boek verwoordt het tegendeel van ”kunst om de kunst”: Een verhaal dat het leven moet veranderen. Rilke dichtte het reeds: ”Man muss sein Leben ändern”. Dat is waar het in de literatuur ten diepste om gaat: een blik op de werkelijkheid, die gevolgen heeft voor je levenshouding.

Secularisatie
Goedkoop signaleert terecht dat de huidige Nederlandse literatuur en de recensenten van de grote dagbladen hiervan niets willen weten. Daarom geeft Goedkoop hen ongenadig op hun tabberd. A. F. Th. van der Heijden schiet over de werkelijkheid heen met zijn mythomane en soms briljante gezwets, Thomas Rosenbooms romans blijven uiteindelijk een spel dat niet de werkelijkheid van het mensenbestaan raakt en Ronald Giphart - ach, dat was natuurlijk al niks.

Het is aardig en tevens heel wezenlijk dat Goedkoop hier tegendraads is en grote reputaties niet ontziet. Hij hekelt de leegte en richtingloosheid van veel romans en verhalen. Er zit in de moderne cultuur een geweldig ’gat’, een leeg midden. Er is geen oriëntatie. De cultuur biedt geen perspectief, omdat zij niet weten wil van perspectief, richting of bestemming. Goedkoop is niet religieus opgevoed en dat maakt hem tot een prettige schrijver als hij het in dit verband heeft over de secularisatie. Want wat hij signaleert is natuurlijk een gevolg van de secularisatie: het verlies van krachtige waarden, ingebed in een levensbeschouwing.

De huidige cultuur en zeker ook de Nederlandse literatoren zijn kritisch ingesteld als het gaat om levensbeschouwing. Veelal komt het erop neer dat men vindt dat het leven geen enkele zin heeft, dat de mens geen levensbestemming heeft en dat wat wij weten en kennen hoogst twijfelachtig is. Tegen die achtergrond is het duidelijk waarom die wezenloosheid heerst. Welk perspectief moet je per slot van rekening als auteur bieden als je zelf geen perspectief ziet? Dan rest slechts het uitmeten van de chaos, van de zinloosheid of onze vergeefse hoop op een betekenisvol bestaan - ietwat kort door de bocht uitgedrukt. Tegen deze achtergrond schrijft Goedkoop: „Waarom, waarom hebben wij U verlaten.”

Bange mannen
Goedkoop schrijft uitvoerig en intelligent over ”Mystiek lichaam”, een roman van Frans Kellendonk uit 1986. Daarin ziet hij een verlangen naar God en naar de eenheid die het mensenbestaan eeuwenlang gevonden heeft in God: „Mystiek lichaam is van a tot z een reservaat van dat verlangen. Elke zin kromt zich rond het gemis van een zinrijke samenhang, iedere metafoor omspeelt een leegte.”

In het opstel ”Hoe dat in z’n werk gaat, leven” komt Goedkoop bijzonder goed op dreef. Hij is daar polemisch en attaqueert de literaire kritiek en de ongeschreven regels die vandaag onder schrijvers en recensenten gemeengoed zijn: „Het is een en al aandacht voor een in zichzelf rondzingende kunst, met een bijpassende afkeer van het leven dat daarbuiten ligt. De wereld van de bange mannen.” Een nieuw perspectief ziet Goedkoop onder anderen bij Oek de Jong, die zeer aards is in zijn laatste roman, ”Hokwerda’s kind” (2003). Deze auteur laat een „essentie van de werkelijkheid” zien. Of zich hier een heilrijk perspectief aandient, betwijfel ik sterk - maar dat terzijde.

Het is sowieso gemakkelijker om te kritiseren dan om overtuigend uiteen te zetten welke literatuur in jouw ogen wél goed is. Auteurs die Goedkoop niet bespreekt maar die mijns inziens wel belangwekkend zijn als het gaat om Goedkoops standpunten zijn Renate Dorrestein, Robert Anker en Marja Brouwers met haar vorig jaar verschenen roman ”Casino”. Aan de hand van Hans Goedkoop én aan de hand van de boeken van de zojuist genoemde auteurs kunnen lezers, critici en auteurs zich bezinnen op de vraag hoe literatuur een engagement kan vertonen dat echt is, scherpzinnig en bevrijdend. Want literatuur gaat ergens over: een verhaal dat je leven moet veranderen. Taal is tenslotte in diepste zin aanspraak. Zoals de joodse taaldenker Rosenstock-Huessy al zei: de gebiedende wijs is het kloppende hart van de taal. Daarom schiet Goedkoop in de roos met zijn titel en met zijn boek.