”De Reformatie der Puriteinen. Kerkhistorie van Engeland tussen Reformatie en Revolutie”
Auteur: W. van der Zwaag
Uitgeverij: Gebr. Koster, Barneveld, 2001, ISBN 90 5551 224 9
Pagina’s: 592
Prijs: € 40,-. (De puriteinen doen het goed tegenwoordig. De recent verschenen forse en fraaie uitgave van W. van der Zwaag is daarvan opnieuw een bewijs. Op een bijzonder toegankelijke manier schetst de auteur de rol van betekenis die zij in de geschiedenis hebben gespeeld.

De Engelse kerkgeschiedenis vanaf de Reformatie tot de Revolutie vormt het kader van dit boek. Die brede omlijsting is op zich weer geplaatst binnen de omgrenzing van de geschiedenis van de kerk, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de ondertitel van het laatste hoofdstuk: ”De strijd van de geesten tot aan de voleinding”.

De blik is inderdaad weids. Dat komt voort uit de overtuiging dat de kerk van Christus van alle tijden is. Haar verleden ligt onder de bescherming van haar Hoofd. Haar toekomst ligt vast in Zijn handen.

Deze geloofsvisie trekt door het hele werk heen. Ze correspondeert met de inzichten van de puriteinen zelf. Van der Zwaags boek ademt dan ook een hartelijke en duidelijke sympathie met de beschreven stromingen en de personen die haar hebben gevormd.

Die overeenstemming zorgt er ook voor dat de schrijver het onderwerp als van dichtbij voor ons weergeeft. Niet dat we het geschrevene zonder meer stichtelijk kunnen noemen. Wel ligt er een opbouwende kracht in die het geheel doortrekt.

De waarde van dit boek ligt vooral daarin dat het een totaalblik biedt over wat vandaag in veel afzonderlijke detailstudies over het puritanisme op de markt komt. Van der Zwaag is op de hoogte van de belangrijkste literatuur, zo blijkt uit de lijst met oudere, maar ook met recente uitgaven die is opgenomen. De auteur weet hierin de weg te vinden. Hij voert zijn lezers mee door het landschap met het gemak van een graag vertellende gids. Inderdaad, de vertelling gáát en zij neemt mee.

Van de negentien hoofdstukken lopen de eerste negen tot aan de Westminster Assembly, die van groot belang is geweest voor de beweging van de puriteinen. Zij vormde de uitdrukking ervan op leerstellig, liturgisch en ook kerkordelijk gebied.

Bloedig
Als een rode draad loopt ook door dit boek, net zoals door de geschiedenis zelf, de doctrina, dat is de gereformeerde leeropvatting. Hendrik VIII bracht een reformatie, maar die werd slechts ten dele doorgevoerd onder deze vorst. ”Reformatie bij koninklijk besluit”, luidt de ondertitel van hoofdstuk 2 dan ook.

De periode die hierop volgde wordt beschreven in de hoofdstukken over de jonge Eduard VI en zijn halfzuster Maria Tudor. Pas onder Elizabeth kon het puritanisme zich goed ontwikkelen, zo komt naar voren in het hoofdstuk dat speciaal hieraan is gewijd. De voortgang van de beweging komt in hoofdstuk vijf aan de orde.

Geheel andere tijden breken aan als de Stuarts op het Engelse toneel verschijnen. Hun karakter, opvattingen en wispelturige politiek leiden tot een bloedige strijd die het voortijdige einde van hun dynastie inluidt.

De invloed van de synode van Westminster, haar optreden en werkwijze, komt in hoofdstuk negen uit de verf. Hier heeft het hele verhaal plaats. Interessant is de beschrijving van hoofdpersonen zoals Ussher, de betekenis van het optreden van de Schotten, de opvattingen van de ”dissenting brethren” en de inzichten van de erastianen. De lezer krijgt een reële indruk van wat er aan de hand was.

Wat daarna aan kerkelijk en geestelijk leven aan de orde komt, staat eveneens tegen een breed geschetste achtergrond: revolutie, Verlichting, Réveil en opwekking. Ook deze stof wordt boeiend weergegeven. Een oorzaak hiervan is wellicht ook dat de theologische en religieuze problematiek uit die tijd in vele opzichten heeft doorgewerkt in het heden.

Vraagstukken van toen blijken weinig van hun betekenis te hebben verloren. Ze werken door, wat vooral geldt voor de kring waarin we de meeste belangstelling voor dit boek mogen verwachten. Eigentijdse vragen blijken voor een deel hun wortels te hebben in de periode waarin opwekking en neergang elkaar afwisselden en theologische verschillen onder broeders soms grote gevolgen hadden.

Dichtbij
Wat in Engeland en Schotland in de achttiende eeuw gebeurde, kunnen we beschrijven -zoals in hoofdstuk 16 ook gebeurt- op een manier die boeit. Boston, de Erskines, de Secession, de Marrowmen: we kennen de namen en de begrippen die zij vertegenwoordigen. Van der Zwaag kent ze ook en hij weet ze zo te tekenen dat we ook onze eigen tijd beter begrijpen.

De illustratieve manier van weergeven spreekt aan. Daarbij denk ik niet alleen aan de manier van vertellende beschrijving met hier en daar een kort verhaal. De vele illustraties hebben een eigen functie. Ze brengen de mensen dichtbij. Het gaat immers niet altijd en vooral ook niet alleen om theologische ideeën.

De geschiedenis en ook de weergave daarvan kan welbeschouwd niet breed genoeg worden opgevat en getekend. Dit doet niets af aan het feit dat de brede kaders hun eigen weerspiegeling vinden in de levens en in de belevingen van mensen in het enkelvoud, wat wij ten diepste immers allemaal zijn. Een felicitatie aan het adres van de schrijver, omdat het hem is gelukt beide componenten bijeen te houden.