Het Nieuwe Testament leert hoe het Oude Testament christocentrisch verkondigd moet worden, zo houden verschillende theologische studies de prediker voor. Dit advies klinkt logisch. Wie het echter opvolgt, loopt vrij snel vast. Zie bijvoorbeeld hoe Psalm 102:26-27 in Hebreeën 1:10-11 christocentrisch uitgelegd wordt. In dit artikel behandel ik twee vragen. Hoe denken theologen over het thema Christus in Psalmen? En: wat zegt het Bijbelboek zélf over Christus in Psalmen?

Uitlegmethode

Vanaf de vroegchristelijke tijd neemt Psalmen in kerk, theologie, prediking en liturgie een centrale plaats in. In de Vroege Kerk domineren twee stromingen de Bijbeluitleg. De Alexandrijnse school en de Antiocheense school.

In cultureel en filosofisch opzicht staat Alexandrië onder de invloed van de kerkvader Origenes (185-253/254). In Antiochië leest men de Bijbel in de traditie van de retorica. Tussen beide stromingen bestaan forse culturele, filosofische en theologische verschillen, die zich vooral openbaren in de christocentrische uitleg van het Oude Testament.

Een van de belangrijkste oorzaken van een verschillende uitleg van het Oude Testament vormen de waardering en het gebruik van allegorese. Voor de letterlijke betekenis van de oudtestamentische tekst hanteren de Alexandrijnen dezelfde exegetische technieken als de Antiochenen. Daarnaast gebruiken zij de allegorische methode om een oudtestamentische tekst christocentrisch uit te leggen.

Deze methode is ruim voor de komst van het christendom binnen de filosofische scholen in Alexandrië ontwikkeld om de actuele betekenis van Griekse schrijvers als Homerus en Plato te bewijzen. Joodse en later ook christelijke auteurs hebben deze methode overgenomen en in hun Schriftuitleg geïntegreerd.

Antiochenen verwerpen niet de allegorese, maar wel de toepassing daarvan in de christocentrische uitleg van het Oude Testament. Naar hun overtuiging schaadt deze methode de integriteit en uitkomst van de oudtestamentische exegese. In plaats van allegorie hanteren zij typologie. Oudtestamentische personen of gebeurtenissen zijn typen van Christus. Zij anticiperen profetisch op het vleesgeworden Woord. De incarnatie van het Woord verbindt het Oude met het Nieuwe Testament.

Middeleeuwse theologen bouwen de allegorische methode verder uit. In de exegese van Psalmen slaan zij geen nieuwe wegen in. De kerk wordt geprojecteerd in het Oude Testament en vervangt overal Israël dan wel het Joodse volk. Zonder veel omhaal van woorden betrekken zij Psalmen een-op-een op Christus en Zijn bruidsgemeente.

In de late middeleeuwen verschuift de letterlijke Schriftuitleg van de rand naar het centrum van de kerk. De toenemende kennis van het Hebreeuws, contacten met belangrijke Joodse exegeten, de opkomst van de tekstkritiek, twijfels over de geïnspireerde status van de Vulgaat en andere theologische en wetenschappelijke ontwikkelingen overtuigen een groeiend aantal exegeten van een letterlijke uitleg van het Oude Testament.

Letterlijk

De reformatoren staan in deze moderne ontwikkeling. In hoofdlijnen kan hun exegese van Psalmen aan de hand van drie eigenschappen gekarakteriseerd worden: de Hebreeuwse tekst is de basistekst voor de exegese, de historische setting doet ertoe en: de Schrift en niet het kerkelijk dogma bepaalt de uitleg van een psalm.

Luther en Calvijn hebben zich levenslang intensief beziggehouden met Psalmen. Luthers hermeneutische principe, ”Was Christum treibet”, brengt hem meer dan eens in de verleiding om een psalm te allegoriseren in zijn zoektocht naar Christus in Psalmen.

Calvijn verwerpt een allegorische Bijbeluitleg. Zonder zijn naam te noemen distantieert hij zich op dit punt van Luther. Met behulp van de grammaticaal-historische methode ontvouwt Calvijn de letterlijke betekenis van het Oude Testament. Zijn exegetische methode is identiek aan de wijze waarop hij eerder de Romeinse filosoof Seneca geïnterpreteerd en uitgelegd heeft. Deze methode dankt hij aan het humanisme.

Calvijn eist van een exegeet dat die in zijn Schriftuitleg transparant en betrouwbaar is. Deze criteria garanderen eerbied voor de Schrift en bewaren voor een ongeloofwaardige uitleg waarmee een exegeet zichzelf zowel bij Joodse rabbijnen alsook bij christelijke theologen belachelijk maakt. Deze vereisten verklaren deels zijn gereserveerdheid tegenover een christocentrische uitleg van oudtestamentische teksten.

Slechts poëzie?

Vanaf de verlichting voltrekt zich een radicale omslag in de theologie. Vanaf nu domineren uitsluitend historische en literaire vragen de exegese. Met als gevolg dat de Bijbelwetenschapper de vraag naar de theologische betekenis van de Bijbeltekst niet of nauwelijks meer stelt. Psalmen is oud-Hebreeuwse poëzie, een van de vele literaire vormen in de oud-oosterse literatuur. Het is de taak van een exegeet om deze oud-Hebreeuwse gedichten in hun oorspronkelijke historische en culturele context uit te leggen. Punt.

Psalmen zijn religieuze confessies van individuele gelovigen uit oud-Israël. Ze reflecteren een late fase in Israëls religiegeschiedenis. In deze fase belijden niet langer gemeenschappen collectief hun geloof, maar doen individuen van hun religieuze ervaringen schriftelijk verslag. Deze zogenaamde historisch-kritische methode staat een christocentrische uitleg van het Oude Testament niet toe.

In 1979 publiceert de Amerikaanse Bijbelwetenschapper Brevard Childs zijn ”Introduction to the Old Testament as Scripture”. Samen met zijn eerdere publicatie ”Biblical Theology in Crisis” (1970) legt Childs een bom onder de historisch-kritische methode. Hij wil de gapende kloof tussen Bijbelwetenschap en dogmatiek overbruggen.

Beide theologische disciplines hebben dezelfde roeping: ze dienen de kerk met het uitleggen van de actuele betekenis van Gods Woord. Bijbelwetenschappers en dogmatici staan in de traditie van de kerk der eeuwen, ontvangen en lezen de Bijbel als canon en interpreteren Gods Woord in een kerkelijke context. Childs’ benadering, de zogenaamde ”canonical approach”, beïnvloedt veel Bijbelwetenschappers wereldwijd.

Koninkrijk

In 1985 verdedigt G.H. Wilson zijn dissertatie: ”The Editing of the Hebrew Psalter”. Wilson beargumenteert dat expliciete en impliciete redactionele technieken Psalmen tot een eenheid hebben gesmeed. Hij vergelijkt deze technieken met eigentijdse geschriften uit het oude Nabije Oosten, constateert naast overeenkomsten ook verschillen en concludeert dat Psalmen is geredigeerd met een theologische visie. Psalmen is dus meer dan een gedichtenbundel uit het oude Nabije Oosten; Psalmen is uniek.

De structuur van Psalmen reflecteert dus een theologische visie. Psalmen bestaat uit twee delen (Psalm 3-89 en 90-145), telt vijf boeken (Psalm 3-41; 42-72; 73-89; 90-106 en 107-145), een inleiding (Psalm 1-2) en een afsluitende doxologie (Psalm 146-150). Het eerste deel bezingt de ondergang van het davidische verbond, het tweede deel de hoop op de komst van Gods eeuwige en universele Koninkrijk.

De inleiding is een combinatie van een wijsgerige en een Messiaanse psalm. Bijbelse wijsheid onderwijst de rechtvaardige hoe hij de Messiaanse hoop op Gods Koninkrijk kan vestigen, zo leren Psalm 1 en 2. Het hoofdthema van Gods Koninkrijk structureert Psalmen. Onder dit overkoepelende thema vallen verschillende subthema’s, zoals de Thora, de rechtvaardige versus de onrechtvaardige, God en het kwaad, het verbond, Israël en de volkeren, schepping en herschepping en de Messiaanse verwachting.

Elke psalm wil uitgelegd worden in het licht van de komst van Gods Koninkrijk. In dit Koninkrijk vervult de Messias een centrale rol, maar niet de hoofdrol. Dit betekent dat elke psalm een of meerdere facetten van Gods Koninkrijk bezingt én dat niet elke psalm christocentrisch uitgelegd kán worden. Gods Koninkrijk overstijgt het rijk van Christus, zo toont de doxologie waarmee Psalmen eindigt.

Psalmen eindigt met de lof op God, Psalm 146-150. Deze vijf psalmen beginnen en eindigen met ”Hallel(ujah)”: tienmaal loof de Heere! Psalm 150 telt eveneens tien keer het woord ”Hallelujah”. Psalmen eindigt in de volkomen aanbidding van God. Daarin heeft iedereen een aandeel: de rechtvaardige, Israël, de volkeren, de engelen, ja, de ganse schepping. Alles wat adem heeft, looft God in Zijn heiligdom!

Koorleider

Opvallend is de marginale rol van de Messias in deze doxologie. Psalm 145 is de laatste davidische psalm in Psalmen. David beëindigt deze psalm met de woorden: „Mijn mond zal den prijs (lof) des HEEREN uitspreken; en alle vlees zal Zijn heiligen Naam loven in der eeuwigheid en altoos.” In Gods Koninkrijk is David Israëls koning en Gods knecht. Zijn roeping is om Israël, dat God tot Zijn lof heeft geformeerd, als koorleider te dienen. Het volbrengen van die taak is Davids bestemming.

De terugtrekkende beweging van David aan het slot van Psalmen begint al eerder. In het eerste deel van Psalmen draagt de meerderheid een davidisch opschrift, in tegenstelling tot het geringe aantal in het tweede deel. Ook valt het contrast op tussen een zwakke David in Psalmen en de heldhaftige koning uit de Bijbelboeken Samuël en Koningen.

De contouren van deze combinatie –een zwakke David als koorleider in Gods Koninkrijk– verschillen van het beeld van David in de historische Bijbelboeken. De oorzaak van dit opmerkelijke verschil is de eigen uitwerking van Gods belofte aan het huis van David (2 Samuël 7). God zal voor Davids Zoon een Vader zijn en Hij zal Hem tot een Zoon zijn (Psalm 89). Binnen het Oude Testament werkt Psalmen de vervulling van Messiaanse beloften op een eigen wijze uit, een van de unieke kenmerken van Christus in Psalmen.

Uitgediend

Ondertussen ontvouwt het slot van Psalmen een theologische structuur die het Oude met het Nieuwe Testament verbindt en die het Nieuwe Testament in het licht van Christus’ kruis en opstanding verder uitwerkt. In 1 Korinthe 15 schetst Paulus de vervulling van Gods Koninkrijk. Wanneer de Zoon de doden opwekt, klein en groot voor Gods troon plaatst en alle Gode vijandige machten tenietgedaan heeft, treedt Hij naar voren om het Koninkrijk aan God en de Vader te overhandigen (1 Korinthe 15:24). Daarna onderschikt Hij Zichzelf vrijwillig aan de Vader, opdat God zij alles en in allen (1 Korinthe 15:28); de Middelaar is uitgediend.

Psalmen tekent de grondstructuren van dit Bijbels perspectief op de voltooiing van Gods Koninkrijk. Elke psalm wil in het licht van de komst van Gods Koninkrijk verkondigd worden. Daarom leent niet elke psalm zich voor een christocentrische prediking. Toch kan geen psalm zonder Christus verstaan en verkondigd worden. Hij is immers de grote Liturg in dienst van de Vader Die Gods kerk leert zingen op de toonhoogte van aanbidding, zelfs wanneer mijn stem vanuit de diepten klagend opklimt tot God.

Wie Christus’ onderwijs in Psalmen gelovig verstaat, oriënteert zich op de God des levens. Christus in Psalmen verkondigen vereist dus een theocentrische prediking. Zo’n prediking onderwijst pelgrims hoe zij dankzij Christus’ genade in weerwil van lijden en aanvechtingen nochtans de drie-enige God mogen aanbidden om Wie Hij is.

De auteur is christelijke gereformeerde predikant en docent Bijbelse vakken aan het Hersteld Hervormd Seminarium. Dit artikel is een samenvatting van de lezing die hij op 27 augustus hield tijdens de Haamstedeconferentie in Ede.