Duitse dirigent Johanna Soller: Muziek van Bach is niet alleen maar mooi
Opeens was ze daar. Eerder dit jaar dirigeerde de toen nog onbekende jonge Duitse dirigent Johanna Soller (35) de Matthäus Passion bij de Nederlandse Bachvereniging. Deze zomer kwam ze alweer terug om drie Bachcantates op te nemen.
Het is voor de Nederlandse Bachvereniging een wat ongebruikelijk publiek. Deze keer geen ‘Gooise kakkers’ die zich verzamelen in de Grote Kerk van Naarden, de thuisbasis van het ensemble. Speciaal voor de opnames van drie vroege Bachcantates streken de musici neer in de Oude Kerk, die midden in de multiculturele Rotterdamse wijk Charlois staat. Voor het concert van deze avond deelde de Bachvereniging in samenwerking met welzijnsorganisaties gratis kaarten uit aan muziekliefhebbers die zich normaal gesproken geen concertbezoek kunnen veroorloven. Opnames van de cantates verschijnen later dit jaar op het onlineplatform All of Bach.
Na het vertrek van Shunske Sato vorig jaar is de Nederlandse Bachvereniging op zoek naar een nieuwe artistiek leider. Violist Sato zou voor een deel van de musici te vernieuwend zijn en niet goed functioneren als zangersdirigent.
Voor deze Rotterdamse Bachproductie werd de Duitse barokdirigent Johanna Soller ingevlogen. Ze wordt gezien als rijzende ster en is ondertussen geen onbekende meer bij de Nederlandse Bachvereniging. Al eerder studeerde Soller als assistent de koordelen in van de passiemuziek ”Der Tod Jesu” van Carl Heinrich Graun in. En afgelopen maart was ze voor het eerst gastdirigent tijdens de 102e editie van de jaarlijkse uitvoeringen van de Matthäus Passion.
De sfeer tijdens de repetitie ’s middags is ongedwongen. Er wordt gerepeteerd op een paar kwetsbare overgangen. Opvallender is de aandacht voor de tekst: de uitspraak, maar vooral de retoriek. Dat levert soms een kleine discussie op met de zangers, maar Soller weet te overtuigen.
Dirigeren doet Soller staand vanachter een kistorgel dat op klossen is gezet, met vrij brede armbewegingen. Maar meestal zijn haar handen gebonden aan het klavier en improviseert Soller –die ook organist en klavecinist is– op de baspartij die Bach slechts harmoniseerde met wat cijfers.
Sommigen zien in Soller de ideale opvolger van Sato als artistiek leider van de Nederlandse Bachvereniging. Zelf beschouwt ze de suggestie als een compliment, maar ze laat zich er verder niet over uit. Liever vertelt Soller, voorafgaand aan het tweede concert in deze serie, over de muziek van Johann Sebastian Bach en diens verre neef.
Er zat ander publiek in de zaal dan gebruikelijk. Was dat te merken?
„Zeker. Er werd tussen de delen door geapplaudisseerd. Anderen zullen dat onbeholpen of misplaatst vinden, maar ik merkte juist een heel directe betrokkenheid op de muziek. Hoe onervaren het publiek misschien ook mocht zijn, ik voelde oprechte aandacht. Dat bewijst dit project maar weer eens: Bach is voor iedereen.”
Maar Bachs muziek staat toch bekend als moeilijk?
„Natuurlijk begrijp je Bachs muziek beter als je er vaak naar luistert en er veel over leest. Als je al veertig jaar lang jaar in jaar uit de Matthäus Passion bezoekt, dan weet je beter door te dringen in de buitengewone gelaagdheid van de passiemuziek. Maar Bach weet ook te raken als je zijn muziek nooit eerder hebt gehoord, zonder dat je wordt gehinderd door enige voorkennis. Wat mij betreft onderstreept dat de kwaliteit van de muziek.”
Eerder dit jaar dirigeerde u dertien keer de Matthäus Passion bij de Nederlandse Bachvereniging. Is dat niet te veel van het goede?
„Daar was ik aanvankelijk wel wat ongerust over, moet ik zeggen. Maar die zorg bleek geheel onterecht. De muziekgeschiedenis heeft maar enkele composities voortgebracht die nooit vervelen. Bachs Matthäus Passion is er daar een van. Elk van de dertien uitvoeringen was speciaal. Je komt dan als musici echt dicht tot elkaar. Ik vond het een voorrecht om mee te mogen draaien in deze unieke Nederlandse traditie en zo toe te leven naar Goede Vrijdag.”
U bent naast dirigent, klavecinist en organist in München ook werkzaam als kerkmusicus. Brengt die functie andere uitdagingen met zich mee?
„Uiteindelijk maakt het niet zoveel uit: concert of eredienst. Het is hoe dan ook mijn absolute doel om er het beste van te maken. Ik voer erg vaak kerkmuziek uit tijdens reguliere concerten. Ook dan duik ik diep in de teksten en verdiep ik mij in de theologische achtergrond. Kerkmuziek voer ik het liefst uit in kerken. Daar is het destijds voor het eerst uitgevoerd. Cantates, missen, en motetten: allemaal gecomponeerd met een bepaalde akoestiek in het achterhoofd. Soms levert die akoestiek grote problemen op, vooral in grote kerken. Maar ik heb altijd het gevoel dat de muziek daar thuishoort.”
U bent zelf rooms-katholiek. Hoe is het om met die achtergrond veel lutherse kerkmuziek uit te voeren?
„Ik voer zowel katholieke als protestantse kerkmuziek uit. Maar binnen de rooms-katholieke liturgie kan ik geen Bachcantates uitvoeren. Dat past gewoon niet. De enige manier om deze cantates toch uit te voeren in de parochiekerk waar ik aan verbonden ben is tijdens een concert. In de liturgie klinken vooral missen van onder anderen Mozart en Schubert. En Bachs ”Hohe Messe”? Die duurt veel te lang, maar ik zou het maar wat graag een keer uitvoeren binnen de liturgie.”
Met uw eigen ensemble, Capella Sollertia, gaat u cantates van Johann Ludwig Bach opnemen. Wie was deze Bach?
„In 1726 voerde Johann Sebastian Bach niet minder dan achttien cantates uit van deze achterneef, die kapelmeester was aan het hof van Meiningen. Veel van zijn vocale muziek is helaas verloren gegaan. Wat we nog hebben aan muziek van deze Johann Ludwig Bach is te danken aan Johann Sebastian, die deze muziek blijkbaar zeer de moeite waard vond. Sommige cantates zijn nooit eerder opgenomen.”
Wat is de kracht van de muziek van Johann Ludwig Bach?
„Ik denk aan de eenvoudige vorm en de compacte manier van componeren. Geen koordeel of aria is te lang. Net als Johann Sebastian componeerde Johann Ludwig dicht bij de tekst. Vooral de koralen met rijkversierde onafhankelijke begeleiding door het volledige orkest zijn fantastisch. De paascantate ”Denn du wirst meine Seele nicht in der Hölle lassen” werd lange tijd zelfs toegeschreven aan Johann Sebastian Bach. Dat zegt wel wat, lijkt me.”
Wat hebt u zelf met de geloofswereld die in deze geestelijke muziek naar voren komt?
„Als je diep in de wereld van Bach duikt, krijg je vanzelf affiniteit met de theologische achtergrond. Maar dat is wat mij betreft niet voldoende. Muziek van Bach is niet alleen maar mooi. Dan doe je de muziek echt tekort. Ik ben ook altijd op zoek of de boodschap ons vandaag wat te zeggen heeft. En dat is eigenlijk altijd wel het geval.”
Houdt u als oudemuziekspecialist ook van moderne muziek?
„Zeker, ik ben geen purist! Wil je een voorbeeld? Ik ben dol op de kleurrijke muziek van Olivier Messiaen.” Lachend: „En hij was nog uitgesproken katholiek ook!”
