Het warme applaus deze dagen voor hem in Berlijn, Parijs en aan de Normandische kust moet Volodymyr Zelensky bekend voorkomen. In het Duitse en Franse parlement en tijdens de 80-jarige herdenking van D-day stonden de buitenlandse politici en het publiek op voor de Oekraïense president. Het moet voor Zelensky hebben gevoeld als in zijn jaren als succesvol en bewierookt televisieacteur en komiek voor de Oekraïense televisie.

Hij mag in het buitenland –dit weekend ontmoet hij wereldleiders tijdens een vredesconferentie in Zwitserland– rekenen op warm applaus, in eigen land zal dat minder voor hem zijn. Ruim twee jaar reizend als verslaggever door een land in oorlog kom je Oekraïners tegen die hem niet sparen in hun kritiek. Niet dat ze massaal van hem af willen, maar het torenhoge vertrouwen dat de Oekraïners in hem hadden aan het begin van de oorlog is verdwenen.

Toen, in februari 2022 aan het begin van de Russische grootschalige invasie, was hij een voorbeeld voor Oekraïners. In plaats van te vluchten bleef Zelensky in Kyiv en sprak zijn landgenoten moed in. Hij week niet voor de Russische krijgsmacht en groeide uit tot een symbool van verzet. Het vertrouwen in hem steeg tot boven de 90 procent. Zo hoog dat het sowieso onmogelijk was om dit getal vast te houden. Het is gedaald tot rond de 60 procent, een nog altijd respectabel cijfer. De Oekraïners waarderen hem voor zijn moed, verzet en het binnenhalen van buitenlandse financiële en militaire hulp. Als er nu verkiezingen zouden worden gehouden, zou hij die hebben gewonnen.

Doelwit

In vredestijd zou het afgelopen voorjaar een verkiezingsperiode zijn geweest. De vijfjarige termijn van de 46-jarige Zelensky zit erop en deze lente hadden er presidentsverkiezingen moeten plaatsvinden. Maar de oorlog heeft die belemmerd. Sinds februari 2022 geldt in Oekraïne de staat van beleg en grondwettelijk mogen er dan geen verkiezingen worden gehouden.

Maar het is vooral ondoenlijk om verkiezingen te organiseren in een land in oorlog. De miljoenen naar het buitenland gevluchte Oekraïners vallen niet te mobiliseren. Rijen voor stembureaus kunnen een doelwit zijn voor Russische aanvallen en aan stemmen in frontgebieden kleven risico’s. Artikel 108 van de Oekraïense grondwet stelt dat de president zijn taken uitoefent tot een nieuwe president die overneemt. Zelensky blijft daarom president en hij moet leven met de kritiek op hem.

Die, blijkt uit gesprekken met Oekraïners, bestaat uit verschillende punten. Sinds het begin van de oorlog speelt de discussie of Zelensky’s toon in de maanden vooraf niet té kalmerend was. Hij riep de bevolking op om rustig te blijven, want er kwam geen invasie. Had hij zijn landgenoten niet beter moeten voorbereiden op wat zou kunnen gebeuren? Deze kwestie blijft hem achtervolgen.

Corruptie

De bestrijding van corruptie –een thema waarop hij in 2019 werd gekozen– stelt de Oekraïners teleur. Nog altijd zien ze dat corruptie tot diep in de overheid zit. Het ministerie van Defensie bezondigde zich eraan, uitgerekend tijdens de oorlog, waardoor minister Oleksij Reznikov vorig jaar september opstapte. De Oekraïners eisen rechtvaardigheid, omdat militairen aan het front hun leven geven voor hun land. Het straalt af op Zelensky’s populariteit.

Daarnaast zetten Oekraïners vraagtekens bij de relatief gemakkelijk Russische inname van Zuid-Oekraïne. Was de verdediging hier wel op orde? Ook het gekrakeel rond de positie van de hoogste legerleider Valeri Zaloezjny deed Zelensky geen goed onder de bevolking. Maandenlang gingen er geruchten rond dat Zelensky en Zaloezjny ruzie hadden en dat de president hem zou ontslaan. Was het wel goed voor de eenheid van een land in oorlog als de politieke en militaire top met elkaar overhoop liggen? Het is nooit naar buiten gekomen of de twee inderdaad ruzie hadden, maar uiteindelijk verving Zelensky de populaire opperbevelhebber in februari dit jaar.

Vrije hand

Dan zijn er nog zorgen of Zelensky zich ontpopt tot een autoritaire leider aan de hand van zijn bestuursstijl en zijn houding tot persvrijheid. Om met zijn regeerstijl te beginnen. Van het parlement hoeft hij geen tegenstand te verwachten, want zijn partij Dienaar van het Volk heeft daar de absolute meerderheid. Dat geeft hem de vrije hand. Door de staat van beleg heeft de overheid meer bevoegdheden en ook zijn positie als president in oorlogstijd verleent Zelensky extra macht, zoals bij het nemen van militaire beslissingen.

Zelensky’s houding tegenover de vrije pers is niet eenduidig. Hij veroordeelt journalisten niet, maar neemt het ook niet voor hen op. Toen een Oekraïense onderzoeksjournalist dit jaar werd bedreigd, zweeg hij. Pas na klachten over de bedreigingen voelde Andri Jermak, Zelensky’s stafchef, zich genoodzaakt het op te nemen voor de media. Persvrijheid, zei hij, is „een van de belangrijkste onderdelen van elke democratische samenleving” en „een van de waarden waar we voor vechten”.

Achter deze houding schuilt dat Zelensky niet gewend is aan kritiek. Als televisiester en acteur kon hij steevast rekenen op staande ovaties. De rode loper ging overal voor hem uit. Nu krijgt hij kritische vragen, van met name onderzoeksjournalisten, en daar kan hij moeilijk tegen.

Eenheid voorop

Maken zijn regeerstijl en houding tot de pers van hem een autoritaire leider? Dat niet. Zijn beleid baseert zich niet op repressie. Hierbij passen wel kanttekeningen. Voor de Russische invasie lag Zelensky overhoop met zijn voorganger en politiek concurrent oud-president Petro Porosjenko. Die dreigde vervolgd te worden voor corruptie en hoogverraad. De oorlog dwarsboomde dit. Vanwege de nationale veiligheid sloot Zelensky voor de invasie pro-Russische televisiezenders, omdat ze Russische desinformatie verspreidden. Ook deed hij Oekraïense pro-Russische politieke partijen in de ban met als doel Russische invloed te voorkomen.

Een echte democraat valt hij niet te noemen. Daar heeft hij geen ervaring mee. Totdat de Oekraïners hem verkozen tot president in 2019, was Zelensky niet alleen een televisiester, maar had hij ook zijn eigen productiebedrijf, waarin hij de beslissingen nam. Deze bestuursstijl, opererend als een zakenman, heeft hij meegenomen.

Ondanks de kritiekpunten eisen de Oekraïners niet zijn aftreden. Van soldaat tot boer – overal hoor je dat de eenheid in het land vooropstaat. Ruzie en verdeeldheid spelen Rusland in de kaart tijdens de oorlog. Na de oorlog, zeggen de Oekraïners, moet Zelensky verantwoording afleggen voor zijn handelen in oorlogstijd.