De noodklok wordt geluid in Dronrijp. Zo kun je het gerust noemen, want ze zijn zich wild geschrokken wat loodcorrosie doet met het instrument in de Salviuskerk. ,Als er niets gebeurt, dan is het Baderorgel binnen enkele jaren onbespeelbaar en kan het als verloren worden beschouwd”, vertelt Anne Osinga (81).

Hij is al meer dan zestig jaar organist, waarvan twintig jaar (2002-2022) op het orgel in d’ Alde Wite in Dronrijp. Maar laatst moest hij samen met deskundigen van Bakker & Timmenga en Reil schilderstape plakken op pijpen die al zo aangetast zijn dat ze onbespeelbaar waren geworden. ,Het proces van loodcorrosie gaat zo snel dat er gaten in de pijpen vielen en soldeernaden open braken.” Er zijn nu al ruim achthonderd pijpen beschadigd en ook zogenoemde conducten, de luchtleidingen naar de pijp.

Zuur en vocht

Het Baderorgel van Dronrijp is in de periode 1653-1657 gebouwd door de gebroeders Arnold en Tobias Bader. ,Zij waren zeer kundige orgelbouwers uit Westfalen. Zij hebben in Friesland diverse orgels gebouwd, waarvan dit Baderorgel als enige is overgebleven.” Omdat de kast, veel onderdelen en het pijpwerk nog grotendeels origineel waren, is dit orgel tot rijksmonument verklaard.

Het is een bekend fenomeen dat oude orgels last hebben van loodcorrosie. ,Waardoor dit optreedt, is onbekend. We weten dat het met zuur en vocht te maken heeft, maar er is nog geen methode om dat afbraakproces te stoppen.”

Het oude pijpwerk, maar ook het bij de laatste restauratie (1997-2002) vernieuwde pijpwerk, kreeg al snel last van loodcorrosie. ,Er zijn nu vier registers uitgeschakeld omdat er teveel loodwit in de pijpen zit. We weten nu al dat het hier niet bij zal blijven.” En daarom moeten ,alle 1048 pijpen” vervangen worden, zo is nu vastgesteld na onderzoek.

De hoop is er op gevestigd dat in Dronrijp hetzelfde medicijn werkt als in de Friese plaats Koudum. De hervormde kerk in die plaats heeft een Van Dam-orgel (1859), met ouder pijpwerk van Bader uit 1651. ,Daar was ook een Baderregister in het orgel aangetast door loodcorrosie. In overleg met de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed zijn daar door orgelmakerij Bakker & Timmenga uit Leeuwarden nieuwe pijpen gemaakt op dezelfde wijze als de gebroeders Bader deden. Alleen werd daar een loodlegering met 10 tot 12 procent tin gebruikt. Het resultaat daarvan was dat de bijzondere klank van het Baderpijpwerk is geëvenaard.”

Dan zou je het ,zieke orgel van Dronrijp” kunnen herstellen met behoud van het unieke karakter, aldus Osinga. ,Vele organisten uit binnen- en buitenland, zelfs organisten uit Australië en Nieuw-Zeeland hebben dit Baderorgel na de restauratie bespeeld.”

Schroothoop

De orgelfirma Reil uit Heerde heeft orgelmakerij Bakker & Timmenga uit Leeuwarden vorig jaar oktober overgenomen. Reil heeft ook bijvoorbeeld het Baderorgel in Zutphen in onderhoud, het enige andere Baderorgel dat in ons land nog bewaard is gebleven. Dat orgel is echter niet meer terug te brengen naar het origineel. ,Reil heeft een offerte uitgebracht waarbij alle oude pijpen van het Baderorgel in Dronrijp moeten worden vervangen door nieuwe pijpen met de juiste lood-tin verhouding. Daarin treedt geen loodcorrosie meer op. De kosten worden geschat op 400.000 euro.”

Het is niet zo dat dan het vierhonderd jaar oud erfgoed naar de schroothoop gaat. ,De oude pijpen worden in ongebluste kalk bewaard en luchtdicht gesealed tot er in de toekomst een methode gevonden is om de loodcorrosie te kunnen stoppen.”

Lapmiddel

De PKN-gemeente moet nu vier ton zien te vinden, zodat de restauratie kan worden bekostigd. Via de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, andere overheden en fondsen zal worden geprobeerd dit bedrag bij elkaar te krijgen. ,We kloppen onder meer bij de provincie Friesland aan. In 2010 hebben we zelf nog de pijpvoeten voor een groot aantal orgelpijpen vervangen. Dat kostte 50.000 euro. Daar wilde de provincie niet aan meebetalen, omdat ze zeiden dat het instrument net gerestaureerd was en ze daar de vorige keer al aan hadden bijgedragen. We hopen dat ze nu een uitzondering gaan maken.” Ook hoopt de orgelcommissie op een subsidie van Waadhoeke, de gemeente waar Dronrijp onder valt.

Het noodverband met de schilderstape is ,een lapmiddel” waardoor het instrument nog bespeelbaar is, aldus Osinga. Zelf heeft de kerkelijke gemeente nog ,een potje” met 58.000 euro – onder meer vanuit de BRIM-subsidie – dat eventueel gebruikt kan worden om allereerst de vier registers (Holpijp 8’, Fluit 4’, Octaaf 2’ en Spitsfluit 2’) te herstellen. ,Want dit moet niet te lang duren.”

De eerste activiteit om geld op te halen zijn vier orgelconcerten die in de zomer zijn gepland. ,Vier gerenommeerde organisten spelen allen zonder vergoeding. De concerten zijn gratis toegankelijk. Wel is er na afloop een collecte bestemd voor het restauratiefonds.” De orgelcommissie gaat zich nog buigen over verdere publieksacties.”

Osinga: „Ik speel zelf ook nog regelmatig op het orgel, ondanks dat ik in mei 2022 gestopt ben. Je kunt je niet voorstellen dat zo’n instrument straks niet meer te horen is. We zullen er alles aan doen om dat te voorkomen.”