Mei is twaalfde maand op rij met warmterecord
Warmterecords die sneuvelen? Het is haast normaal geworden. Alleen zoveel als afgelopen jaar waren er nog nooit. Daarbij lijkt het einde nog niet in zicht. De maand mei wordt –wereldwijd gezien– de twaalfde maand op rij met een warmterecord.
1. De feiten op een rij
Het hing al in de lucht. Figuurlijk én letterlijk. Het jaar 2023 zou warm worden. Mogelijk zelfs warmer dan ooit. Al begin vorig jaar stelden klimaatexperts dat er een record in het verschiet lag. Hoe ze dat wisten? Jarenlang temperde La Niña (”het meisje”) de opwarming van de aarde. Dat weerfenomeen heeft een verkoelend effect op het wereldwijde klimaat.
De experts zagen het meisje op retour en een heetgebakerd jongetje in aantocht (”El Niño”). Dat zou betekenen dat net als in andere jaren met een stevige El Niño –zoals 1998, 2010 en 2016– er warmterecords verbroken zouden gaan worden. In de maand juni startte dan ook een reeks die inmiddels twaalf maanden voortduurt.
„Wat doet bijvoorbeeld de enorme koude zoetwaterbel rond Groenland met de oceaanstromingen?” - Bart van den Hurk, klimaatwetenschapper Deltares
En dat is bijzonder. Want het sneuvelen van records zou in een stabiel klimaat een zeldzaamheid moeten zijn. Net als in de sport. Want daar geldt: hoe hoger de lat, hoe lastiger het slechten van de barrières.
Helemaal uniek is de reeks overigens niet. Tijdens de vorige krachtige El Niño –van september 2015 tot en met september 2016– brak de wereldwijde temperatuur dertien maanden op rij het toenmalige record. En ook tijdens El Niño van 1997/1998 was dat bijna gelukt. Alleen de maand maart viel destijds uit de toon.
Wat gaf de thermometer afgelopen jaar dan precies aan? De gemiddelde wereldtemperatuur bereikte in juli met afstand de hoogste temperatuur ooit: 16,96 graden. Het gemiddelde over de laatste twaalf maanden is ruim 1,5 graad hoger dan voor de industriële revolutie. Het passeert daarmee de doelstelling die landen afspraken bij het klimaatakkoord in Parijs in 2015.
De plotselinge temperatuurstijging verdeelt ondertussen de klimaatwetenschap. Sommige experts stellen dat de opwarming van de aarde het afgelopen jaar een nieuwe fase is ingegaan. **** Zo zou de wereld zich nu op „onbekend” klimaatterrein bevinden. Andere wetenschappers benadrukken dat alles past binnen de klimaatmodellen.
Klimaatwetenschapper Bart van den Hurk van kennisinstelling Deltares durft er geen harde uitspraken over te doen. Hij voelt mee met beide kampen. „Een collega liet mij pas een grafiek zien waarbij het warme jaar 2023 nog keurig binnen de bandbreedte valt van recente projecties van klimaatmodellen. Tegelijk is de toevallige kans dat alle extremen van afgelopen jaar samenvallen vrijwel nul. We zien dus zeker een unieke situatie. Het is ontegenzeggelijk waar dat er veel extremen over elkaar heen buitelen en dat records bij bosjes sneuvelen. Neem het feit dat het in Nederland een paar jaar geleden 40 graden werd. De verwachting was dat dit pas over dertig jaar zou gaan gebeuren. Een gevoel van acceleratie kan ik me voorstellen.”
Toch nuanceert Van den Hurk dat weer. „Puur wiskundig, statistisch is een versnelling in de opwarming lastig aan te tonen. Je moet dan een trendbreuk hard maken. Deze hangt af van de lengte van de reeks en nog veel meer factoren”, zegt de wetenschapper, die sinds vorig jaar medevoorzitter is van een van de werkgroepen van het VN-klimaatpanel IPCC.
Van den Hurk zal in die hoedanigheid de komende jaren honderden wetenschappers aansturen bij het schrijven van nieuwe rapporten. Hij signaleert dat de klimaatgebeurtenissen van afgelopen jaar de gemoederen flink bezighouden in de wetenschap. „Er is een levendig debat gaande. Allereerst feitelijk over wat er nu precies gebeurt en over de oorzaken. Maar ook meer normatief, over wat we ervan moeten vinden en welke waarschuwing ervan uitgaat.”
2. De gevolgen: extremen van een warm jaar
Een jaar lang met warmterecords trekt zijn sporen op de planeet. De gevolgen van door de mens veroorzaakte klimaatverandering laten zich voelen. Van den Hurk vond de hoeveelheid extreme gebeurtenissen afgelopen jaar „opmerkelijk”.
Een inkijkje in de klimaatfeiten van de afgelopen maanden. Te land, ter zee en in de lucht:
Eerst een kijkje in de zee. Dat de wereldwijde temperaturen zo hoog waren, had er mede mee te maken dat het oppervlak van de oceanen zo extreem warm was (zie grafiek).
Bubbelbadtemperaturen van het zeewater in de tropen zorgden afgelopen jaar wereldwijd voor een massale verbleking van kwetsbaar koraal. Het gebeurde op een schaal die nog niet eerder was vertoond.
Op de beide polen liet de warmte ook zijn sporen na. Het smeltseizoen van het landijs op Groenland was het op twee na hevigste ooit. Het goed geïsoleerd liggende Antarctica was tot nu toe gevrijwaard van grootschalige opwarming. Dat veranderde in 2023. Rond de Zuidpool lag in juli 2023 een „idioot lage hoeveelheid zee-ijs”, aldus Van den Hurk. Maar liefst 2,4 miljoen vierkante kilometer minder dan normaal. Dat is ruim vier keer Frankrijk.
Nu een blik op de lucht. Hevige neerslag heeft de afgelopen twaalf maanden op diverse plaatsen huisgehouden. Zoals in China, in het Midden-Oosten en in Oost-Afrika. Bij overstromingen in de laatstgenoemde regio werden eind april meer dan een half miljoen mensen getroffen. Iets wat weinig aandacht krijgt in het nieuws. **** Door storm Daniël vielen vorige zomer zeker 4333 doden in Libië. Volgens onderzoek was deze gebeurtenis in een 1,2 graden warmere wereld 50 keer waarschijnlijker en 50 procent meer intens dan zonder opwarming.
Dichter bij huis; Nederland kreeg te maken met een extreem nat tweede halfjaar van 2023 en een eveneens zeer nat eerste deel van 2024. Ook het stormseizoen in West-Europa was pittig. De drie zwaarste: Babet in oktober, Ciarán in november en Henk in januari. Uit onderzoek bleek dat klimaatverandering in geval van de hevige stormen in Engeland de neerslag 20 procent intenser maakt.
Op het land was er een sluipmoordenaar aan de gang. De dodelijkste weergebeurtenis van 2023 was de zomerhittegolf in Europa. Ongeveer 62.000 mensen overleden door de hitte. Op dit moment zijn er recordbrekende hittegolven aan de gang in Midden-Amerika en in Zuid-Oost Azië.
Canada kreeg te maken met droogte en daarmee gepaard gaande bosbranden die hun weerga niet kenden. Maar liefst 13 miljoen hectare bos ging in vlammen op. Klimaatverandering heeft de kans op deze gebeurtenis meer dan verdubbeld hebben, bleek uit onderzoek .
In recente maanden teisterde een hittegolf West-Afrika. Deze regio is de bakermat van de cacao. De weersomstandigheden en daardoor aangejaagde ziekten zorgen voor een mislukte oogst, wat de huidige prijs voor cacao door het plafond jaagt .
In totaal was er in 2023 een recordaantal van 63 klimaatrampen, die meer dan een miljard dollar kostten, becijferde verzekeringsmakelaar Gallagher Re **** onlangs. „De vingerafdrukken van klimaatverandering zijn nu regelmatig duidelijk zichtbaar”, aldus het rapport. De duurste extreme weergebeurtenis was orkaan Doksuri, die met name in China schade aanrichtte. De kosten liepen op tot maar liefst 18,4 miljard dollar. Volgens Van den Hurk zetten de „waanzinnige hoeveelheden uitkeringen” de liquiditeitspositie van verzekeraars onder druk. In Amerika zijn volgens hem diverse kleinere verzekeraars omgevallen vanwege de kosten van extreme weersomstandigheden.
Reddingsteams in actie in de puinhopen die zijn aangericht door storm Daniel in Libië in september 2023. beeld EPA
Een Britse hoogleraar wijst in juni 2023 op het weinige zee-ijs dat rond de Zuidpool ligt. beeld AFP, Aniel Leal
Gletsjers in Zwitserland maakten een recordsmelt mee in de zomer van 2023. De voorkant van de Rhõnegletsjer is afgedekt met isolatiedoek. beeld AFP, Fabrice Coffrini 
Het Amazonegebied in Brazilië kampte afgelopen jaar met de ergste droogte uit de geschiedenis. beeld EPA, Andre Coelho 
Bioloog Anne Hogget inspecteert verbleekt en dood koraal op het Grootbarrièrerif in Australië. beeld AFP, David Gray 
Mensen maken foto’s van de smog in New York. De rook van de massale bosbranden in Canada zorgde zelfs in de Verenigde Staten voor problemen. beeld APF, Angela Weiss
Een thermometer in Rome wijst in juli 2023 hoge temperaturen aan. Een hittegolf in Europa kostte duizenden mensen het leven. beeld EPA, Giuseppe Lami Van den Hurk plaatst wel een kanttekening bij de gebeurtenissen: „Het verband met klimaatverandering is niet een-op-een aan te tonen. Vaak spelen ook natuurlijke oorzaken een rol. En in het geval van de storm in Libië is er ook de menselijke kant. De slachtoffers daar komen niet direct door klimaatverandering. Want de infrastructuur –de dam die doorbrak– was niet in orde. De kans dat infrastructuur het –vanwege achterstallig onderhoud– begeeft in een opwarmende wereld wordt vanwege intensere buien wel steeds groter.”
Een ander punt waar Van den Hurk de vinger bij wil leggen is dat de gevolgen van klimaatverandering zich vaak manifesteren als een kettingreactie. Dat laat zich voelen in een economisch afhankelijk werelddeel als Europa. Het mislukken van de cacao-oogst illustreert dat goed: chocolade zal duurder worden. Van den Hurk: „We zagen het ook in 2012. Toen stegen de prijzen van soja wereldwijd sterk door gelijktijdige suboptimale weersomstandigheden in de Verenigde Staten en Brazilië, grotendeels veroorzaakt door El Niño. De Europese landbouwproductie is afhankelijk van ingevoerd soja als veevoer. Extreme weersomstandigheden elders op de wereld kunnen dus tot een onvoorstelbare kettingreactie leiden in verschillende sectoren. Daarvan moeten we ons meer bewust zijn.”
„De kans dat infrastructuur het –vanwege achterstallige onderhoud– begeeft in een opwarmende wereld wordt vanwege intensere buien steeds groter” - Bart van den Hurk, klimaatwetenschapper Deltares
3. De oorzaken: oceanen spelen grote rol
In een eerder artikel in het Reformatorisch Dagblad werden diverse oorzaken van de warme zomer van 2023 tegen het licht gehouden. Zo passeerden onder meer de zonneactiviteit, de uitbarsting van de Hunga Tongavulkaan en een schonere lucht door het uitbannen van zwavelhoudende stookolie voor schepen de revue. Het waren, zoals ook het KNMI schrijft , allemaal kleine „puzzelstukjes” om de warmte te verklaren.
Uiteindelijk is het volgens Van den Hurk vooral El Niño die „een belangrijke zwieper” heeft gegeven aan de wereldwijde temperatuur in het afgelopen jaar. Daarnaast wijst hij ook op de dynamiek in oceanen. En dat doen steeds meer wetenschappers en nieuwe onderzoeken, zegt de Deltares-onderzoeker. „Ik ben geen oceanograaf en heb er ook geen berekeningen op losgelaten, maar de circulatie binnen oceanen is van enorme invloed op de wereldwijde temperatuur. Dat de Atlantische Oceaan bijna twee graden warmer was aan het oppervlak bleek te komen door een warme bel die van dieper naar boven is gekomen.” Metingen toonden aan dat de zee beneden de 100 meter diepte juist iets kouder was dan de twee jaar ervoor.
De oceanen namen de afgelopen decennia zo’n 90 procent van de door de mens veroorzaakte opwarming op. „Er zit geen grens aan het bufferend vermogen van het water. De warmtecapaciteit wordt niet beperkt. Maar oceanen gaan de warmte wel teruggeven aan de lucht. En wat we nu zagen gebeuren is daar een voorbeeld van.”
Verontrustender is volgens Van den Hurk de grens aan een ander bufferrol die oceanen spelen: het opnemen van CO₂. „Oceanen nemen niet alleen warmte op, maar ook het grootste deel van de CO₂. We zien dat hoe warmer het water is, hoe minder CO₂ het opneemt. Die verzadiging van het zeewater betekent dat de CO2-concentratie in de atmosfeer veel harder gaat stijgen.”
4. De toekomst: normalisering op komst
Weerfenomeen El Niño is sinds deze maand ten einde. Modellen verwachten dat na de zomer La Niña zich weer zal aandienen. Van den Hurk verwacht dan ook na de zomer een normalisering van de wereldwijde temperaturen. „Deze zomer zal nog wel erg warm zijn. Uiteindelijk zullen we dit jaar terugzien als een piek in de grafieken. Want El Niño is echt een flinke motor van dit alles.”
Tegelijk kunnen er nog verrassingen op de loer liggen, denkt de klimaatwetenschapper. „Wat doet bijvoorbeeld de enorme hoeveelheid gesmolten zoetwater rond Groenland met de oceaanstromingen? Het zorgt ervoor dat de circulatie in de Atlantische Oceaan vertraagt. Maar hoe snel gaat dit?” Het stilvallen van de oceaanstroming kan volgens sommige wetenschappers voor een heftige afkoeling in West-Europa zorgen. Tot wel 10 graden in een eeuw tijd. In weerwil van de huidige opwarming.
