Alleen ongeïnteresseerde mensen spreken tegenwoordig niet over de beginnende crisis in de Russisch-Amerikaanse betrekkingen. Naar de ontmoeting tussen presidenten Vladimir Poetin van Rusland en George Bush van Amerika morgen in Bratislava wordt met gemengde gevoelens uitgezien. Verontrusting heeft echter de overhand.

De Russisch-Amerikaanse betrekkingen werden altijd gekenmerkt door een combinatie van rivaliteit en samenwerking. De traditionele elites van beide landen hebben altijd een wantrouwende houding tegenover elkaar gehad. Die argwaan was vooral in Rusland de laatste jaren sterk, omdat het land lijdt onder zijn zwakke positie. Door de aanslagen van 11 september 2001 en dankzij de goede persoonlijke band tussen Poetin en Bush is de rivaliteit naar de achtergrond verschoven.

De overeenkomsten in de visie op buitenlandse betrekkingen was een andere factor die de relatie tussen de twee landen verbeterde. Ondanks de verschillen in mogelijkheden is de visie van zowel Amerika, als Rusland zwart-wit en gebaseerd op machtsdenken en geopolitiek. Dat in tegenstelling tot de lijn van Europa. In beide landen gaat men ervan uit dat de eigen belangen, hoe cynisch soms ook, boven internationale waarden uitgaan.

En de twee hébben veel gemeenschappelijke belangen: voorkomen van de verspreiding van kernwapens; bestrijden van het internationale terrorisme; voorkomen dat China een geopolitieke concurrent (van de VS) en een bedreiging wordt in het geval van het ontstaan van een geopolitiek vacuüm in het Russische Verre Oosten en Oost-Siberië; tegengaan van de destabilisering van het groter wordende Midden-Oosten.

Er zijn vanzelfsprekend serieuze meningsverschillen. Het is duidelijk dat de VS en Rusland concurrenten zijn als het gaat over de invloed in de republieken van de voormalige Sovjet-Unie. In Moskou wordt de pijn gevoeld van het ’verlies’ van Rusland in Oekraïne -in grote mate het resultaat van ondoordachte politiek.

Afglijden
Ook de Amerikaanse leiders -die lang niet op één lijn zitten- hebben toch een consensus bereikt over de omgang met Rusland. Men denkt dat Rusland naar het autoritaire regime afglijdt door gebrek aan effectiviteit. Dat kan het land verzwakken. In dit verband stellen de VS nadrukkelijk de vraag hoe het gesteld is met de veiligheid van het Russische nucleaire potentieel. De VS veroordelen ook het Russische ineffectieve ”neo-imperialisme” in de GOS-landen.

President Bush zelf neigt ertoe vooral de positieve kanten van de Russisch-Amerikaanse samenwerking te benadrukken, maar moet voorzichtig manoeuvreren door het groeiende negativisme bij de Amerikaanse pers en experts.

Ook in Rusland is er veel kritiek. Russische opiniemakers bespreken voortdurend de verliezen in de GOS-landen en doen voorstellen voor nieuwe varianten van anti-Amerikaanse bondgenootschappen; met Europa, dan met China, dan met India. Deze koers lijkt het meest aantrekkelijk voor de snelgroeiende groep aanhangers van een isolationistische weg zoals in Noord-Korea.

Europese vrienden
Maar Rusland heeft praktisch geen mogelijkheden om deze lijn te volgen. In Europa heeft Poetin goede persoonlijke contacten met de leiders van grootste landen van de Europese Unie -Jacques Chirac, Gerhard Schröder en Silvio Berlusconi (de relaties met de Britse premier Blair zijn echter slecht). De laatste tijd zijn deze politici onder druk van de publieke opinie in hun landen gedwongen om net als Bush zich geleidelijk van de Russische president te distantiëren. De intensiteit van kritiek aan het adres van Moskou in de Europese media is niet meer zo heftig geweest sinds het einde van de Koude Oorlog. De toenaderingsmogelijkheden tussen Rusland en Europese Unie zijn uitgeput. De onderlinge relaties worden steeds meer gekenmerkt door de groeiende teleurstelling en ergernis.

Daarom is een bondgenootschap met Europa, laat staan met de VS, voor Rusland onwaarschijnlijk. De situatie zal niet veranderen zelfs als Rusland concessies zal doen betreffende de vier ”gezamenlijke ruimtes” die Rusland samen met de EU probeert uit te werken. Bovendien, tekent zich de laatste tijd een toenadering af tussen Europa en de VS op basis van hun gezamenlijke politiek tegenover Rusland.

China
Het al lang in Rusland bestaande idee over het vormen van een strategisch blok met China en India, dat een tegenwicht voor de VS en de EU zou zijn, is volgens de meeste experts onmogelijk. Rusland zou in een dergelijke alliantie een ondergeschikte rol krijgen door zijn zwakke economische en demografische kracht en door de mededinging van India en China om het leiderschap in Azië. Bovendien zijn India en China meer geïnteresseerd in samenwerking met de VS dan met Rusland, omdat zij de Amerikaanse investeringen, nieuwe technologieën en toegang tot wereldmarkten zeer hard nodig hebben. Rusland kan hen daarbij niet helpen.

De koers van Peking is niet voorspelbaar. Hoogstens voor een periode van tien jaar. Niet langer. Zolang is Peking nog bezig met de modernisering van de economie en strijdkrachten. Niemand weet hoe de politiek van China op het wereldtoneel daarna zal veranderen. China is sterk gebonden aan de VS in economisch opzicht: als de zes grootste Amerikaanse winkelketens in China worden gesloten, zal de Chinese economie instorten. Bovendien kan het gebeuren dat China de grote inspanning die de modernisering vraagt niet aankan en daardoor uiteen zal vallen.

Kortom, allianties met Aziatische landen om zo antiwesterse assen te ontwikkelen zijn weinig productief voor Rusland.

Geen botsing
Ook voor de VS is een confrontatie met Rusland niet winstgevend. Washington heeft weinig vrienden, in het bijzonder weinig capabele vrienden. En Rusland heeft ondanks zijn betrekkelijke zwakte nog altijd een sleutelpositie in geostrategisch opzicht: het land bevindt zich aan de rand van het zogenoemde uitgebreide Midden-Oosten en grenst aan China.

Daarom zullen overwegingen van de ”real politik” morgen hoogstwaarschijnlijk de overhand krijgen. De presidenten zullen kritisch op elkaar zijn, maar zich onmiddellijk realiseren dat hun gezamenlijke belangen prevaleren. Uiteindelijk zullen Bush en Poetin de koers naar samenwerking op een aantal gebieden bevestigen. Beide landen en de hele wereld zijn geïnteresseerd in deze koers van Rusland en de VS.

Deze koers zal echter onder steeds grotere druk komen te staan, als het politieke systeem voortdurend zwakker zal worden en de economie van Rusland zal stagneren. Als het zover komt, zullen in Amerika de voorstanders van eenzijdige acties en van het democratische neo-imperialisme de overhand krijgen. Dan zullen geen nieuwe gebieden voor samenwerking meer mogelijk zijn.

Ik geloof dat het meest perspectief ligt in een gezamenlijke aanpak van de problemen in Irak. Een andere kansrijke mogelijkheid ligt in de gezamenlijke uitwerking en verwezenlijking van een -internationaal- plan voor Siberië, dat gericht moet zijn op het terugdraaien van het proces van dekapitalisering en ontvolking van deze grote regio. Dat kan door het aanleggen van infrastructuur en het bouwen van transport- en industriële objecten in Siberië en het verre oosten van Rusland. Zo’n actie kan voorkomen dat in die regio een geo-economisch vacuüm ontstaat, dat een bedreiging kan vormen voor Rusland, maar ook voor de internationale stabiliteit in het geheel.

De auteur is voorzitter van het presidium van de raad voor buitenlandse en defensiepolitiek, een onafhankelijke instelling in Moskou.