”Een wrede zomer”
Auteur: Norbert Gstrein; uit het Duits vert. door Els Snick
Uitgeverij: Cossee, Amsterdam, 2005
ISBN 90 5936 052 4
Pagina’s: 271
Prijs: € 21,90. Van de roman ”Das Handwerk des Tötens” van de Oostenrijkse schrijver Norbert Gstrein (1961) verscheen een Nederlandse vertaling onder de titel ”Een wrede zomer”. De roman lijkt in eerste instantie over oorlogshandelingen tussen Kroaten, Bosniërs en Serviërs in het voormalige Joegoslavië te gaan, maar blijkt bij nader inzien het verslag te zijn van vergeefse pogingen greep te krijgen op het immense onheil van de jaren negentig van de vorige eeuw op de Balkan.

Alvorens aan de roman te beginnen had ik braaf de flaptekst van de uitgever gelezen. Dat had ik niet moeten doen. Die tekst zette me op het verkeerde been. Uit de flaptekst maakte ik op dat hoofdpersoon Paul, een van oorsprong Oostenrijkse journalist, samen met zijn vriendin Helena naar Kosovo gaat om aldaar een brandend raadsel op te lossen. Dat raadsel is de dood van hun vriend Christian Allmayer, die eveneens journalist was en tijdens reportagewerk in Kosovo is neergeschoten.

In tegenstelling tot wat de flaptekst beweert, is Pauls fixatie op zijn grote levensdoel, de rechtvaardiging van zijn bestaan, veel belangrijker dan de toedracht van Allmayers gewelddadige dood. Pauls levenswerk is het schrijven van een roman die het journalistieke leven van Allmayer als grondstof gebruikt. Vooral gaat het Paul om Allmayers verslagen van ervaringen aan diverse fronten in Kroatië, Bosnië, Dalmatië en uiteindelijk Kosovo. Allmayer is een hulpmiddel, niet een doel. Het doel is de roman. Uiteraard heeft Allmayer wel een belangrijke functie in de roman. Maar dan wel als een soort motor die het mogelijk maakt dat de kronkels in de geest van zijn collega en vriend Paul zichtbaar worden.

Zoektocht
Als lezers zien wij Paul door de ogen van de ikverteller, die eveneens van Oostenrijkse herkomst is en net als Paul en Allmayer bij een krant in Hamburg werkt. De lezer begeleidt dus de verteller bij zijn ontmoetingen met de voor hem irritante en raadselachtige Paul, die op zíjn beurt omwille van zijn nog te schrijven roman de sporen van Christian Allmayer tracht te achterhalen. Deze ingewikkelde opbouw van de roman verlegt het zwaartepunt van het resultaat van de speurtocht naar de zoektocht zelf, namelijk de verantwoording van het journalistieke werk tijdens de oorlogen in Joegoslavië. Die verantwoording is waar het uiteindelijk om draait, ook bij Pauls roman.

Het lukt Paul maar niet de roman te verwezenlijken. Het blijven losse velletjes die over de vloer van zijn flat verspreid liggen. Dit moeizame en zelfs onmogelijke schrijfproces heeft alles te maken met de onbevattelijkheid van de op de Balkan gevoerde oorlogen - daarover kunnen de Nederlandse soldaten meepraten. Tenslotte is het niet meer het brute geweld waar Allmayer aan ten onder ging, maar de totale ongrijpbaarheid van de vernietigende oorlogen die de buitenstaander voor een verontrustend raadsel plaatst.

Voor Oostenrijkers was het een oorlog op de stoep van hun eigen huis. Maar merkwaardig genoeg verhoogde de directe nabijheid geenszins het heldere inzicht in datgene wat zich over de grens afspeelde. De roman maakt het onvermogen om te verklaren en te begrijpen tastbaar door Paul, zijn vriendin en de ikverteller eindeloos om de oorlogsfeiten heen te laten cirkelen. Voor de lezer is dit zinloze gedraai erg vermoeiend, maar het heeft wel een functie.

Verminkingen
Een van de grootste problemen voor verslaggevers om gruweldaden tijdens oorlogen weer te geven is volgens deze roman dat de gedetailleerde informatie over bijvoorbeeld verminkingen op den duur het karakter van normaliteit krijgt. Bij dit probleem grijpt Paul op observaties van Allmayer terug. De beschrijving van de ronkende motoren van pantservoertuigen kan opvallend genoeg indringender zijn dan de weergave van een brute verkrachting.

Behalve het onvermogen om iets van de pijn en het verdriet van de oorlog weer te geven doemt nog een ander probleem op. De oorlog in Joegoslavië is een permanente wisseling van geruststellende normaliteit en verschrikkelijke wreedheid. Het zonnestrand ligt pal naast het front. Zodra de stukgeschoten hotels een beetje zijn opgelapt, hangen de mannen van het dorp al weer aan de bar.

Dan is er ook nog het grote vraagstuk van de schuld. Hoe gemakkelijk rolt een mens niet midden in een situatie van medeplichtigheid aan geweld. Hoe dat kan gebeuren laat de laatste bandopname van Allmayer horen. Allmayer stelt kort voor zijn dood allerlei confronterende vragen aan de Kroatische officier Slavko. Als reactie op Allmayers vermetelheid maakt Slavko hem medeschuldig. Allmayer wordt meegezogen in een situatie van vernedering van een Servische gevangene. Deze vernedering eindigt met de executie van de Serviër.

Ook Paul sterft. Van zijn roman is niets terechtgekomen. Het raadsel Christian Allmayer is door de laatste bandopname misschien dichter bij de oplossing gekomen. Maar ook dat is in wezen een hachelijke zaak. De verwoording van wat er op de Balkan sinds het begin van de jaren negentig gebeurde, is al met al heel ver weg. De verteller wil de taak op zich nemen om de roman over streven en sterven van Christian Allmayer te schrijven. De lezer weet dat het geheid een mislukking wordt. Cirkelbewegingen rondom het gebeuren in Slovenië, Kroatië, Bosnië en Kosovo en vooral rondom de bizarre frontvorming aan de grenzen van deze landen zijn het maximaal haalbare.

Pessimistisch
Vijf hoofdstukken telt deze roman. Door de eerste twee heb ik me heen moeten worstelen. Echt boeiend werd het met het derde hoofdstuk, dat de zeer dubbelzinnige titel heeft: ”Droomroutes in Joegoslavië”. Het zal duidelijk zijn dat deze droomroutes moeiteloos in nachtmerries overgaan. ”Een wrede zomer”, met de verwijzing naar Allmayers zoektocht in Kosovo tijdens de laatste zomer van zijn leven, is een uitgesproken pessimistisch boek. Veel vertrouwen in het geestelijk evenwicht van de bewoners van de voormalige oorlogsgebieden schenkt deze roman niet. Jammer, maar zeker niet onrealistisch.