Willem Witsen (1860-1923) vormde het middelpunt van de kunstenaars –schilders, schrijvers, dichters en muzikanten– die rond 1880 als de Tachtigers opereerden. Velen van hen werden beroemd. Maar Witsen dreigde vergeten te worden.

Zeker, Witsen kon zich misschien niet meten met kunstenaars als Isaac Israels of George Breitner. Of met dichters als Willem Kloos of Albert Verwey. Daarvoor was hij wellicht te onzeker, te verlegen en teruggetrokken. Maar Witsen was veelzijdig, hij durfde te experimenteren. Hij hield zich bezig met schilderen, tekenen, etsen, muziekmaken en schrijven, al had hij van dat laatste geen hoge pet op van zichzelf; hij verontschuldigde zich dikwijls voor zijn onvermogen op het schrijfvlak.

Hij was bovendien rijk en goedgeefs; wist te delen met anderen, tot aan zijn graf toe.

Welgesteld

Willem Arnoldus Witsen wordt geboren in 1860, in een welgesteld Amsterdams patriciërsgezin. Hij zit nog maar kort op het gymnasium als zijn moeder sterft. Zes jaar later overlijdt zijn broer Karel aan tuberculose.

Al jong volgt Willem tekenlessen en in 1876 staat hij ingeschreven bij de Rijksacademie in Amsterdam. De jongen groeit thuis op met muziek. Zijn moeder en zijn zus Anna zingen, zus Cobi speelt piano en Willem zelf volgt lessen op de cello. Er komen vooraanstaande componisten over de vloer, onder wie Johannes Brahms.

<InlineImage imgUrl=“https://images.rd.nl/fill/w:2500/h:2500/plain/https%3A%2F%2Ferdee-prod-bucket-s3-001.ams3.cdn.digitaloceanspaces.com%2F20186392_dec0614ae2.JPG” caption=““Winterlandschap”, Willem Witsen ca. 1885-1922. beeld Rijksmuseum Amsterdam” alt=“20186392.JPG” />

Hoewel huize Witsen een ontmoetingsplek is voor veel mensen en Willem die traditie later zal voortzetten, is hij niet zo toegankelijk. Als hij 16 is schrijft hij dat hij wel duizend kennissen, maar geen vrienden heeft. Niettemin raakt hij op de academie bevriend met Jacobus van Looy, Jan Pieter Veth, Piet Meiners en Jan Toorop, allemaal schilders die later naam zullen maken. Op het literair genootschap Flanor ontmoeten deze schilders weer schrijvers en dichters, zoals Albert Verwey en Willem Kloos, Hein Boeken en Herman Gorter. Uit deze jongemannen zal later de Beweging van Tachtig voortkomen.

Ewijckshoeve

De drukte van de stad wordt vader Witsen te veel en in 1882 koopt hij het buitenverblijf Ewijckshoeve in Lage Vuursche. De buitenplaats is ooit bezit geweest van prins Willem Frederik Hendrik en van koning Willem II. De jonge Willem Witsen woont er van 1884 tot 1887. De stilte bevalt hem goed. Hij schildert vooral onderwerpen die bij het platteland horen, zoals aardappelrooiers.

Maar Willems contacten met de vrienden in Amsterdam blijven. Er worden over en weer veel brieven verstuurd, vrienden komen ook regelmatig naar Ewijckshoeve. Om bij te praten of om te schilderen. Willem Bastiaan Tholen verblijft er regelmatig, Anton Mauve vindt er een toevluchtsoord en Piet Meiners fungeert er als een soort huismeester. Met de laatste loopt het overigens niet goed af. Als hij in het donker met zijn fiets tegen een boom aan rijdt, komt hij bewusteloos in het water terecht en verdrinkt.

Er volgt een nog groter drama: Willems zus Anna kampt al jaren met psychische problemen en verdrinkt zich in 1889, 34 jaar jong, in de vijver op het landgoed.

Na het sterven van zijn moeder, van zijn broer Karel en nu van zijn muzikaal begaafde zus Anna is het leven voor Willem niet zo gemakkelijk meer. Zijn gevoel van superioriteit (zoals hij dat zelf noemt) slaat om in nederigheid. In het merkwaardige verhaal ”Gekken” van Jacobus van Looy, dat in De Nieuwe Gids verschijnt, herkent Witsen zichzelf. Hij schrijft Van Looy dat hij er niet van heeft geslapen. „Ik zag mezelf – onbezorgd in de tevreden onbeduidendheid van m’n kleine zijn en ik kon niet ophouden me te verwijten – te verwijten tot wanhopen toe dat ik zoo dom heb kunnen zijn – en moest huilen, huilen, huilen om jouw verdriet en m’n eigen kleinheid.” Huilend wordt hij volwassen. Om andere huilers later een stevige schouder te kunnen bieden.

Clubzusters

Het blijft wel de vraag wat in Ewijckshoeve de meeste aantrekkingskracht heeft op de vriendengroep. Is het de gastvrijheid? Is het de stille kracht van Witsen om financiële of andere nood te onderkennen en daarin te helpen? Is het de bevolking en het landschap rond Lage Vuursche die uitnodigen tot schilderen? Of zijn het de zussen Cobi en Anna en hun vriendinnenkring –de clubzusters– die de mannen naar Ewijckshoeve trekken? Zeker is in ieder geval dat een van de vriendinnen –Coba Muller– op de buitenplaats de schilder W.B. Tholen ontmoet en met hem trouwt. En dat de drie zusjes Van Vloten –Martha, Kitty en Betsy– blijven hangen aan Frederik van Eeden, aan Albert Verwey en… aan Willem Witsen. Daarmee worden de drie kunstenaars successievelijk zwagers van elkaar.

De verloving van Kitty met Albert Verwey leidt tot spanning in de groep. Willem Kloos’ innige vriendschap met Verwey loopt stuk. Kloos gaat jarenlang gebukt onder alcoholisme en depressie, maar vindt in Witsen een rots in de branding.

Witsen werkt in die tijd afwisselend in Amsterdam en op de Ewijckshoeve, waar de vrienden blijven komen – Eduard Karsen moet er bekomen van liefdesverdriet, de gevoelige Jacobus van Looy wil er vooral werken.

In Londen, waar Witsen enkele maanden verblijft, ontwikkelt hij zijn schilderstijl verder. Hij werkt in strakke composities, vaak in gedekte kleuren, op het sombere af. Terwijl hij later na een bezoek aan Maassluis, aan Betsy schrijft hoe mooi en helkleurig de bomschuiten erbij liggen. Dat het „rood baai met oranje mutsen” van de bemanning schitterend kleurt in de zon. „Iets prachtigs. Dat is tot nu toe het mooiste wat ’k gezien heb van de Koninginnefeesten.”

Behalve de kleur (of het gebrek eraan) valt ook over veel schilderijen van Witsen een zweem van mist. Zijn zelfportret (1889), geschilderd in een moeilijke tijd van zijn leven, is vanaf afstand nauwelijks te onderscheiden. Tegelijk is Witsen als geen ander in staat om sneeuw sneeuw te laten zijn. Waar de kou van het doek afdampt en je de voetstappen hoort kraken. Waar de verstilling –alsof er op een rem wordt getrapt– de aandacht voor het werk gevangenneemt.

Witsen specialiseert zich ook in de etstechnieken en omarmt de nieuwe kunst van het fotograferen. Die gebruikt het niet voor zijn schilderijen, maar beschouwt die als een zelfstandige kunstvorm. Zijn voorkeur gaat uit naar portretfoto’s.

Gedeeld graf

Drie jaar na hun verloving in 1890 trouwen Willem en Betsy en betrekken villa Zonneberg aan de Bergstraat in Ede. Het echtpaar krijgt drie zonen, maar is niet gelukkig. Het huwelijk wordt in 1902 ontbonden, waarna Betsy zich met de kinderen in Aerdenhout vestigt. Witsen trekt weer naar Amsterdam.

Vijf jaar later treedt hij zich opnieuw in het huwelijk, nu met Marie Schorr. Samen bereizen zij Midden-Amerika en Indonesië.

Na een zware bronchitis sterft Witsen in 1923. Marie vindt in haar verdriet steun bij de vrienden van haar man en onderkent de waarde van die diepe vriendschappen. Als de kunstschilder George Breitner enkele maanden na Willem Witsen in armoede sterft, zou zij het voor haarzelf gereserveerde plekje in het graf aan hem hebben afgestaan. Maar het blijft een onduidelijk verhaal, want ook de vrouw van Breitner vindt een plekje in het graf en Marie zelf ligt er eveneens begraven.