Veel jongeren maken de laatste jaren op Instagram, TikTok en YouTube reclame voor het lezen van boeken. Tijdens de lockdowns in coronatijd begonnen ze filmpjes over boeken te plaatsen, en ze stopten er –verrassend genoeg– niet mee toen iedereen weer naar buiten mocht. Wat bescheiden begon, groeide uit tot een wereldwijde trend. Miljoenen berichten met de hashtag Bookstagram zijn er inmiddels gemaakt, en miljárden video’s met de hashtag BookTok of BookTube.

Daar bleef het niet bij. Jongeren –vaak tussen de 15 en 25 jaar– gingen in groepjes naar boekhandels om boeken te kopen, bouwden een verzameling op, discussieerden met elkaar over wat ze gelezen hadden. Boekhandels in de grote Nederlandse steden hebben tegenwoordig zelfs vaak een aparte hoek met ”TikTokboeken”, waar op zaterdag jongeren elkaar verdringen. En het opvallendste aan die afdeling is dat ze voor het overgrote deel uit Engelstalige boeken bestaat. De Angelsaksische cultuur heeft nu eenmaal status bij jongeren. Zelfs in het Nederlands vertaalde boeken hebben daarom vaak Engelse titels.

Twee genres zijn overweldigend aanwezig: de romantische fictie –een groot deel van de nieuwe lezers bestaat uit meisjes en vrouwen– en de fantasy. Soms wordt ook de aanduiding youngadultliteratuur of YA-literatuur gebruikt, maar dat zegt eigenlijk niet veel over het soort boek, meer over de leeftijdscategorie waarvoor zo’n boek bedoeld is.

Aanbod genoeg dus, en aanbevelingen en recensies genoeg op het wereldwijde web. Maar als je wilt weten wat je aan moraal meekrijgt uit de populairste BookTok- en BookTube-boeken van dit moment, dan kun je dat niet zomaar eenvoudig afleiden uit berichtjes of korte besprekingen op de diverse sociale media.

Jongeren die een filmpje plaatsen over hun leeservaringen hebben het vaak over de vraag hoe mooi ze het verhaal vonden. Hoe spannend en ontroerend hun leeservaring was. Maar ze gaan vaak maar oppervlakkig op de inhoud in. Als je dat doet, haal je immers de spanning uit het verhaal voor iedereen die het nog lezen moet. ”Spoilers” zijn daarom uit den boze. Maar in dit artikel gaat een heleboel ”gespoilerd” worden, want als je een beetje zicht wilt krijgen op de moraal en het levensgevoel in deze boeken, kun je niet anders dan concrete voorbeelden geven.

Natuurlijk geldt altijd: de ene schrijver is de andere niet, het ene verhaal is het andere niet. Binnen elk genre heb je goede en slechte boeken. Daarom heb ik gewoon maar negen van de populairste uitgezocht, om ze te bekijken op thema’s als ”leven en dood”, ”liefde en relaties” en alle andere onderwerpen die hieronder aan bod komen. Sommige zijn net verschenen, andere zijn al een paar jaar oud maar worden nog steeds enorm veel verkocht. Voor allemaal geldt dat ze hun miljoenen hebben verslagen.

In het genre van de fantasy heb ik gekozen voor Sarah J. Maas (”Hof van doorns en rozen”), N.K. Jemisin (”Het vijfde seizoen”), Rebecca Yarros (”In steen gebrand”) en Suzanne Collins (”De ballade van slangen en zangvogels”). In het genre van de romantische fictie voor Colleen Hoover (”It Ends With Us”), Emily Henry (”People We Meet on Vacation”), Ana Huang (”Twisted Love”), Adam Silvera (”Op het einde gaan ze allebei dood”) en Taylor Jenkins Reid (”The Seven Husbands of Evelyn Hugo”).

Christelijk zijn deze boeken geen van alle. Maar samen vormen ze een duidelijke spiegel van onze hedendaagse cultuur en samenleving – en als zodanig verdienen ze aandacht.

Geweld & seks

Op de eerste pagina van Rebecca Yarros’ boek staat een waarschuwing: „”In steen gebrand” is een avontuurlijk fantasyverhaal (…), dat zich op een bruut, competitief militair college voor drakenrijders afspeelt, waarin elementen met betrekking tot oorlog, strijd, een-op-eengevechten, levensgevaarlijke situaties, bloed, heftig geweld, zware verwondingen, dood, vergiftiging, obsceen taalgebruik en beschrijvingen van seksuele handelingen voorkomen. Lezers die gevoelig zijn voor deze elementen wordt aangeraden hier rekening mee te houden.”

Dat zegt meteen veel. Bij Yarros kun je dus gewelddadige taferelen, grove taal en expliciete seksscènes tegenkomen. Maar eigenlijk geldt dat voor alle hier genoemde schrijvers. In de fantasyboeken loop je als lezer eerder het risico om geconfronteerd te worden met veel geweld en veel doden, in de romantische fictie heb je eerder te maken met erotisch getinte taferelen. Bij de een wat meer, bij de ander wat minder. En nergens zo ”hot & steamy” als in ”Twisted Love” van Ana Huang, dat ik om die reden maar niet uitgelezen heb.

Maar dat is de oppervlakte van het verhaal. Dat zegt nog niet veel over de strekking ervan. Je kunt als schrijver in heel beschaafde, ingetogen taal een duistere moraal overdragen. En andersom: onder shockerende taal kan soms een positieve boodschap schuilgaan. Het lijkt me goed om die twee lagen te onderscheiden. Hieronder zal ik vooral ingaan op de diepere laag: het mens- en wereldbeeld, de ideeën over leven en dood, de moraal van het verhaal.

Diversiteit

Fantasyboeken van vandaag spelen zich niet langer af in een middeleeuwse wereld met een koning aan het hoofd, waar ridderlijke helden eropuit trekken om een moeilijke zoektocht te volbrengen. En romantische verhalen van vandaag gaan niet langer over afhankelijke meisjes die gered worden door een sterke, zwijgzame man, een soort ”prins op het witte paard”.

De denkbeelden over diversiteit en representatie, die onze hele cultuur doortrekken, zijn ook in deze boeken terug te vinden. De helden van fantasyverhalen zijn tegenwoordig meestal geen mannen, maar sterke, onafhankelijke vrouwen. Vrouwen van kleur (Jemisin), vrouwen met een ziekte of handicap (Yarros), vrouwen uit een achtergestelde bevolkingsgroep (Collins). En in de romantische verhalen gaat het om vrouwen die zich losmaken uit ongezonde relaties, die zichzelf leren kennen en ontplooien, die kiezen voor hun grote liefde. De MeToo-beweging heeft ook in de literatuur sporen getrokken.

Alleen Silvera heeft geen enkele vrouw als hoofdpersoon, zijn verhaal gaat over twee jongens. Maar dat zijn dan wél een Puerto Ricaanse homo en een Cubaanse biseksueel. Sowieso komt het hele scala aan seksuele diversiteit langs in deze boeken. Behalve bij Silvera is dat ook bij Jemisin en Jenkins Reid een groot thema.

Veel lezers op sociale media noemen dan ook als belangrijk punt dat deze boeken actief de acceptatie van mensen met een andere huidskleur, sociale achtergrond of seksuele oriëntatie bevorderen. In onze hedendaagse wereld is dat een van de belangrijkste speerpunten van de moraal die schrijvers willen overdragen.

Liefde & relaties

In ”The Seven Husbands of Evelyn Hugo” wordt een tamelijk ontluisterend beeld geschetst van het leven van een Hollywood-filmster in de tweede helft van de 20e eeuw. In de wereld waarin zij leeft, worden relaties ingezet ter wille van persoonlijke roem en publiciteit. Ze trouwt al snel met iemand als zo’n huwelijk haar carrière verder kan helpen, of een goede dekmantel is om haar geheimen te verbergen. Vandaar de zeven echtgenoten.

Maar de vraag is natuurlijk wie de ware liefde van haar leven is. Dat blijkt geen man, maar een vrouw – wat in haar tijd absoluut niet kan in Hollywood. Ze doet er tientallen jaren over om te leren leven volgens haar ”ware zelf” en haar diepste verlangens.

Het verhaal van Evelyn Hugo illustreert de moraal die veel van de hier besproken boeken uitdragen op het punt van liefde en relaties. Meestal traditionele relaties tussen een man en een vrouw, soms relaties tussen twee mensen van hetzelfde geslacht (Silvera, Jenkins Reid) en in één geval relaties met meerdere mensen tegelijk (Jemisin). Het boek van Jemisin, ”Het vijfde seizoen”, is sowieso wat afwijkend in de zin dat het minder ‘romantisch’ is en veel wisselende relaties beschrijft. Maar bij alle overige titels is er een duidelijke rode draad te onderscheiden: het gaat erom dat je de enige ware, de liefde van je leven vindt (een ouderwets, romantisch idee waar schrijvers nog altijd dol op zijn). En aan die ware liefde moet je trouw zijn. Maar om daar te komen, moeten veel hoofdpersonen eerst ervaring opdoen met andere relaties, onenightstands, mislukte relaties, mishandeling, grensoverschrijdend gedrag, noem maar op.

Opmerkelijk is dat in de romantische boeken van Colleen Hoover en Emily Henry de woest aantrekkelijke man voor wie de hoofdpersoon lijkt te vallen niet de ware blijkt te zijn. In plaats daarvan ontdekt diezelfde hoofdpersoon de liefde van haar leven in een oude vriend uit haar jeugdjaren, met wie ze een soort zielsverbondenheid ervaart. Jezelf kunnen zijn bij de ander, jezelf kunnen delen in gesprekken van hart tot hart is dan hét kenmerk van ware liefde.

In de fantasyverhalen van Rebecca Yarros en Sarah Maas gaat het iets anders toe: daar ontdekt de hoofdpersoon dat ze houdt van iemand die ze aanvankelijk niet vertrouwde, voor wie ze bang was of die ze zelfs haatte. Dat is het zogenaamde ”enemies to lovers”-motief, wat voor eindeloze verwikkelingen kan zorgen. Maar ook hier is de moraal: mensen liefhebben is niet zomaar je een beetje tot iemand aangetrokken voelen, mensen liefhebben is ze écht leren kennen, met hun dromen, hun angsten, hun verlangens, hun bewonderenswaardige en minder bewonderenswaardige eigenschappen.

Goed & kwaad

Zijn mensen van nature goed of slecht? Dat is een moreel vraagstuk waar niet alleen oude filosofen over debatteerden, maar waar ook in onze tijd de meningen sterk over verdeeld zijn. Deugen de meeste mensen, zoals bestsellerauteur Rutger Bregman ons leert, of juist niet? Ook de hier besproken romanschrijvers zijn het er niet over eens.

„Slechte mensen bestaan niet”, zegt een van de hoofdpersonen van ”It Ends With Us”. „We zijn allemaal alleen maar mensen die soms verkeerde dingen doen.” En een ander personage bevestigt dat verderop nog een keer: „We hebben allemaal een beetje goed en een beetje kwaad in ons.” Dat is het mensbeeld dat je in veel romantische fictie zult tegenkomen.

Maar de personages in sommige fantasyboeken maken het moeilijker om te geloven dat de mensheid ten diepste de beste bedoelingen heeft. In ”De ballade van slangen en zangvogels”, ”In steen gebrand” en ”Het vijfde seizoen” gebeuren zulke verschrikkelijke dingen dat je sommige mensen eerder als door en door slecht, als kwaadaardige monsters gaat beschouwen. En ook de mensen die in deze verhalen de goede keuzes proberen te maken, blijken onder extreme omstandigheden terug te vallen op puur egoïstische mechanismen. Of het nu komt door oorlog, door milieurampen of door hongerspelen. De mens is een wolf voor zijn medemens, als hij moet kiezen tussen doden of overleven.

Maar het is natuurlijk juist de bedoeling van deze schrijvers dat je als lezer over zulke morele vraagstukken gaat nadenken. Over zonde gaat het in deze boeken niet, en van een calvinistisch mensbeeld –waarbij álle mensen geneigd zijn tot het kwade, als ze niet door Gods genade gered worden– hebben de auteurs waarschijnlijk nooit gehoord. Maar die ene morele vraag blijft wél overeind: wie zou ik zijn als ik met even grote gruwelen geconfronteerd zou worden? Ben ik dan een goed mens of een slecht mens? Kies ik voor mezelf of help ik de ander?

Leven & dood

„Dat gevoel”, zegt de hoofdpersoon van ”People We Meet On Vacation” aan het begin van het verhaal, „dat het leven hierom draait: op een mooie plek zijn met iemand van wie je houdt.” Maar in de loop van het boek komt ze erachter dat haar vele reizen haar ten diepste leeg laten. Dat het dus helemaal niet om die mooie plek of bijzondere ervaring gaat, maar alléén om dat andere: zijn bij degene van wie je houdt.

Een vergelijkbare ontdekking doen de hoofdpersonen uit ”Op het einde gaan ze allebei dood”. Ze leven in een wereld waarin je een dag van tevoren te horen krijgt dat je zult sterven. Als je weet dat je nog maar één dag hebt, moet je daar dus de ultieme levenservaringen in stoppen. De hoofdpersonen, twee jongens die allebei het bericht gekregen hebben, ontmoeten elkaar via een app voor ”Doodlopers” en gaan samen allerlei dingen doen. Afscheid nemen van een zieke vader en een goede vriendin, virtueel parachute­springen, het graf van een moeder bezoeken, met de metro door de stad rijden, fietsen in het park, foto’s maken en alles vastleggen. En ondertussen worden ze verliefd op elkaar en praten ze over leven en dood.

Ze geloven niet in God, maar ze hebben wel een soort vaag idee van een hemel waarin dode geliefden elkaar weer ontmoeten. Reïncarnatie sluiten ze ook niet uit, in een boom bijvoorbeeld. Maar verder is de dood een geheim, waar ze wel achter zullen komen als het zo ver is. Ze zijn er niet bang voor, ze hebben alleen verdriet omdat hun leven nog maar zo kort is.

Ze beginnen hun laatste dag met het idee dat ze nog zo veel mogelijk bijzondere ervaringen willen opdoen – vandaar het virtueel parachutespringen en het reizen door de stad. Maar in de loop van de dag wordt iets anders belangrijker: in het reine komen met jezelf en de mensen om je heen. Ze helpen elkaar om hun trauma’s te verwerken, over hun angsten heen te komen. Dat is de ware liefde die ze nét voor ze sterven nog ontdekken. Opmerkelijk, en ook mooi, is dat ze niet vinden dat ze voor hun dood ook nog de ervaring van seks moeten hebben – kennelijk staat dat in hun geval niet bovenaan de lijst van essentiële levenservaringen. Zoals liefde.

Die twee voorbeelden zijn illustratief voor de manier waarop er ook in andere boeken tegen leven en dood wordt aangekeken. Leven is voor de hoofdpersonen uiteindelijk niet: zo veel mogelijk spectaculaire dingen beleven, maar wél: diep voelen, anderen liefhebben, je echte zelf worden en elkaar daarbij helpen. En de dood is niet iets om bang voor te zijn, meer iets raadselachtigs, waarvan ze hopen dat het een hereniging zal bieden met verloren geliefden. Vandaar ook dat de manier waarop de hoofdpersoon van ”The Seven Husbands of Evelyn Hugo” een einde aan haar eigen leven maakt, nadat ze al haar geliefden verloren heeft, als een onvermijdelijke persoonlijke beslissing en bijna als iets positiefs geduid wordt.

Wereld & samenleving

Schrijvers van romantische fictie houden zich meestal niet zo bezig met de problemen in de samenleving of het redden van de wereld. De wereld die zij beschrijven, beperkt zich veelal tot de hoofdpersonen en hun wisselende gevoelens, en áls er al eens iets gezegd wordt over bijvoorbeeld zorg voor natuur en milieu, of over conflicten in de maatschappij, dan is dat zijdelings.

Dat ligt anders bij fantasy. Schrijvers van fantasy bouwen hun hele verhaal juist op hun ideeën over de wereld en de samenleving. Dat geldt in het bijzonder voor de boeken die wat mij betreft de twee meest intrigerende van deze hele stapel zijn: ”De ballade van slangen en zangvogels” van Suzanne Collins en ”Het vijfde seizoen” van N.K. Jemisin. Beide overigens geen vrolijke boeken om te lezen, met soms heftige taal en schokkende taferelen.

Suzanne Collins werd wereldberoemd met haar ”Hongerspelen”-trilogie (2008-2010). In ”De ballade van slangen en zangvogels” vertelt ze het verhaal dat aan die trilogie voorafging: de geschiedenis van de wrede dictator die als jongen zelf óók met de gruwelen van de Hongerspelen te maken kreeg. Het verhaal speelt zich af in een wereld waarin de machthebbers (het Capitool) en de arme, uitgebuite bevolking (de Districten) als onverzoenlijke vijanden tegenover elkaar staan. Lang geleden zijn de Districten in opstand gekomen, maar het Capitool wist die opstand –ondanks zware verliezen– bloedig neer te slaan.

Om het wankele machtsevenwicht te bestendigen moeten sindsdien elk jaar 24 jongeren uit de Districten deelnemen aan de Hongerspelen: een genadeloze strijd in de arena, waarbij de uiteindelijke winnaar alle anderen heeft moeten doden. De Hongerspelen worden op televisie uitgezonden als een groot spektakel en het hele land moet er verplicht naar kijken. Opdat niemand ooit zal vergeten wie de baas is.

De auteur stelt daarmee levensgrote vragen aan de orde. Hoe moet je als mens leven in een wereld waarin een corrupte overheid de macht misbruikt? Wanneer mag je in opstand komen? Wat is een rechtvaardige oorlog? En bovenal: hoe behoud je je menselijkheid als je andere mensen moet doden en er zich zo veel gruwelen om je heen afspelen? Hoe moeilijk dat laatste is, blijkt wel uit de latere ontwikkeling van de hoofdpersoon – die zelf een dictator wordt.

Er vallen veel doden in dit verhaal, en de hoofdpersonen overleven door zichzelf te verharden en zich alleen om hun allernaasten –vrienden en familieleden– te bekommeren. Van de rest houden ze afstand, die mensen worden lichamen die ze zullen moeten doden. Toch voel je als lezer tussen de regels door het verdriet om al die doden, de pijn om al dat geweld.

”Het vijfde seizoen” van N.K. Jemisin speelt in een nog hardere wereld. Het gaat over onderdrukte groepen mensen en niet-menselijke wezens, over een wereld die door allesvernietigende klimaatrampen getroffen wordt, over mensen die elkaar bevechten en álles doen om maar te overleven –tot kannibalisme aan toe– over de bevrijding van slaven en over liefde volgens alle letters van de lhbtq-beweging. Alle geliefkoosde woke-thema’s komen langs.

Toch blijft het boek wel fascineren. Omdat het anders is dan de andere, misschien wel doordat het het perspectief van een ”auteur van kleur” toevoegt. Maar ook omdat het grote vragen stelt. Hoe kunnen we als verschillende groepen mensen samenleven? Hoe kunnen we het klimaat beïnvloeden en de ondergang van de wereld voorkomen? Hoe zorgen we voor rechtvaardigheid? Dat laatste is het thema waar de schrijvers van deze fantasyboeken zich sterk mee bezighouden: rechtvaardigheid in een wrede, gewelddadige, onoverzichtelijke wereld.

Religie & moraal

Opvallend is dat religie in al deze boeken nauwelijks een rol speelt. In fantasyverhalen komen soms magische rituelen of een verzonnen religie voor. Zoals in ”Hof van doorns en rozen”, waar de vereerders van de Hoge Fae als Jehovah’s Getuigen hun waarheid propageren. Maar wezenlijk voor de karakterontwikkeling van de hoofdpersonen is het allemaal niet.

Dat betekent dat de strekking van de verhalen vooral horizontaal is. Er is geen God, geen zonde, geen van boven gegeven orde of moraal. De hoofdpersonen ontwikkelen hun wereldbeeld en opvattingen vooral via discussie. Wat niet wil zeggen dat er geen sprake is van absolute overtuigingen. Het hoogste doel in het leven lijkt weliswaar vooral: je ware zelf kunnen zijn en in vrede en liefde kunnen leven. Maar als je dat doel alleen kunt bereiken door deugden als naastenliefde, medemenselijkheid en rechtvaardigheid, en door acceptatie van diversiteit, dan zijn dat toch ook absolute waarden vanwaaruit deze boeken vertrekken.

De verhalen vormen in elk geval een intrigerend inkijkje in de denkwereld van de hedendaagse hoofdstroom van onze samenleving. En ze laten je beseffen hoe tegendraads het christelijke mens- en wereldbeeld is, met zijn nadruk op zonde, genade, zelfverloochening, opoffering en het liefhebben van vijanden.