Wat doet een gemaal?

Een gemaal pompt overtollig water naar een hoger gelegen gebied of water. Dat kan gaan om terrein dat enkele decimeters hoger ligt, maar de opvoerhoogte kan ook zo’n 5 meter bedragen.

Hoeveel gemalen telt Nederland?

In Nederland staan pakweg 5000 gemalen. Ze verschillen in grootte. „Sommige gemaaltjes zie je amper in het landschap, ze zitten half onder de grond”, zegt ir. Carlos Ceelaert. Hij is secretaris van de Nederlandse Gemalenstichting en was voorheen tientallen jaren voor onder meer waterschappen werkzaam in het waterbeheer. Het grootste gemaal van Nederland staat bij IJmuiden. Dat pompt 260.000 liter water per seconde uit het Noordzeekanaal de Noordzee op. Op dit moment wordt bij de renovatie van de Afsluitdijk gewerkt aan een nog groter gemalencomplex bij Den Oever. De bedoeling is dat met die nieuwe installatie in de toekomst sneller water uit een overvol IJsselmeer kan worden weggepompt naar de Waddenzee. Dezer dagen is het waterpeil in het IJsselmeer ongeveer een meter hoger dan normaal. Het nieuwe complex bij Den Oever, dat in 2025 klaar moet zijn, kan „nog iets meer” water per seconde wegpompen dan het gemaal bij IJmuiden, zegt Ceelaert.

Hoeveel soorten gemalen zijn er?

Er zijn onder meer poldergemalen en boezemgemalen. Poldergemalen zijn doorgaans wat kleiner. Ze pompen water vanuit bijvoorbeeld een slootje of riviertje naar een hoger gelegen kanaal of boezemwater. Boezemgemalen zijn groter. Ze pompen water naar grotere wateroppervlakten, zoals het IJsselmeer of de Noordzee. Het Woudagemaal bij Lemmer, dat als een van de weinige gemalen ter wereld nog op stoomtechniek werkt, is zo’n boezemgemaal. Boezemwateren in Friesland zijn bijvoorbeeld het Sneekermeer en het Tjeukemeer.

Waar staan de meeste gemalen?

De provincies Friesland, Noord-Holland en Zuid-Holland vormen de top drie, zegt gemalenexpert Ceelaert. „Friesland telt zo’n duizend gemalen. Iedere polder heeft ongeveer zijn eigen gemaaltje.” Menig gemaal staat in laaggelegen voormalig veengebied. „Daar werd turf gewonnen, bedoeld als brandstof voor in de kachel. Door die afgravingen ontstonden hoogteverschillen in het landschap. Dat had gevolgen voor de waterhuishouding.”

Hoe vaak zijn gemalen in bedrijf?

Gemalen draaien gemiddeld grofweg zo’n 1500 uur per jaar. Dat gebeurt dan vooral in het najaar en in de winter, bij nat weer. Als een van de weinige gemalen draait de installatie in Horstermeerpolder bij Nederhorst den Berg het hele jaar door. Ceelaert: „Vanaf de Utrechtse Heuvelrug stroomt veel kwelwater onder de grond door naar de polders. Het gemaal Horstermeerpolder pompt al dat water de Vecht in, richting het Amsterdam-Rijnkanaal.”

Wat doet een stuw?

Een stuw is een vaste of beweegbare afdamming, in bijvoorbeeld een rivier. Een stuw houdt water tegen, zodat scheepvaart mogelijk blijft. „Zonder stuwen zou de Maas leegstromen”, zegt Ceelaert. Rivieren stromen vanuit Nederland immers vanuit het oosten en zuiden naar meters lager gelegen terrein in westelijk Nederland. Bij extreem hoogwater, als het water in rivieren in een paar dagen tijd met een meter of vijf stijgt, zit zo’n stuw in de weg. Rijkswaterstaat opende deze week dan ook de stuw Roermond, zodat de volle Maas beter kan doorstromen.