De bewuste foto dateert van 1949 en werd tijdens het zogeheten Wilhelmstrasseproces genomen in de rechtszaal in Neurenberg. De naam van het proces verwijst naar het adres (Berlijn, Wilhelmstrasse 63/64) waar het Duitse ministerie van Buitenlandse Zaken in de nazitijd was gevestigd. Ernst von Weizsäcker (1882-1951) was tijdens het nazibewind staatssecretaris van Buitenlandse Zaken en stond na de oorlog terecht in Neurenberg.

Zijn zoon Richard (1920-2015), die later –van 1984 tot 1994– Bondspresident van Duitsland zou worden, was de assistent van de advocaat van zijn vader. Samen probeerden ze te voorkomen dat Ernst levenslang zou krijgen. Ernst von Weizsäcker zou in zijn functie als staatssecretaris het verzet tegen het nationaalsocialisme gesteund hebben.

Ernst von Weizsäcker werd in 1938 staatssecretaris van Buitenlandse Zaken. Twee dagen daarvoor was hij lid geworden van Hitlers NSDAP. Als staatssecretaris was hij in 1939 onder meer betrokken bij de Duitse inval in Polen, die het begin van de Tweede Wereldoorlog inluidde. Ook kreeg hij een hoge rang binnen de SS. Vanaf 1943 tot het einde van de Tweede Wereldoorlog bekleedde Von Weizsäcker diplomatieke ambten buiten het Duitse Rijk, onder meer als gezant van Duitsland bij het Vaticaan.

Na de ineenstorting van het Derde Rijk meende Von Weizsäcker dat hij zijn land naar eer en geweten had gediend en dat de geallieerde bezettingsmacht dat ook zou moeten erkennen. Maar dat liep anders. In 1947 werd Von Weizsäcker gevangengenomen. Een Amerikaans tribunaal begon een proces tegen hem, waarbij de van oorsprong Joods-Duitse Amerikaan Robert Kempner als de hoofdaanklager optrad.

De rechtbank veroordeelde Ernst von Weizsäcker op 14 april 1949 tot zeven jaar gevangenisstraf. Die straf werd later verminderd tot vijf jaar en om politieke redenen –de Koude Oorlog was begonnen, Duitsland was onmisbaar voor het Westen– bleef daar ten slotte niet veel meer dan één jaar van over. In 1951 stierf de man, die inmiddels een legende was geworden.

Met zijn roman ”De Verdediging”, geschreven vanuit het perspectief van Richard von Weizäcker, wil Fridolin Schley het antwoord vinden op drie vragen. De eerste vraag betreft Ernst von Weizsäckers strategie van laveren tussen uiterlijke loyaliteit aan de Führer en het nationaalsocialisme aan de ene kant en geraffineerde ondermijning van de nazipolitiek anderzijds. De tweede vraag gaat over de houding die Richard tegenover zijn vader moet innemen: handelde zijn vader zuiver, bijvoorbeeld toen het ging om de vervolging van Joden in Duitsland en in Italië of om de veroveringsstrategie van het Derde Rijk in Oost-Europa? Of suste hij zijn geweten met redeneringen achteraf? Hoe schuldig was Ernst von Weizsäcker eigenlijk?

Fictie

En dan de derde vraag. Dat is de vraag die de schrijver Fridolin Schley aan zichzelf stelt: hoe orden ik de documenten uit de oorlogsjaren, de getuigenverklaringen, de vele steunbetuigingen voor Ernst von Weizsäcker, de niet goed weegbare uiterlijke omstandigheden zoals de hitte in de rechtszaal en de gebaren van de betrokkenen, zodanig dat de waarheid zichtbaar wordt? En kunnen fictieve romanelementen helpen bij het formuleren van een betrouwbare visie op het naziverleden?

Het gaat de zoon in deze roman om het destilleren van de waarheid uit zeer uiteenlopende bronnen. De auteur kijkt als het ware over de schouder van Richard von Weizsäcker mee. In zijn zoektocht is de zoon zich bewust van het gevaar van hij de waarheid vermengt met fictieve elementen als gevolg van de wens om zijn vader te zuiveren. De auteur van het boek en zoon Richard von Weizsäcker komen bij deze zoektocht naar de waarheid duidelijk in elkaars nabijheid. Alles draait om de vraag of Ernst von Weizsäcker een meeloper was die en passant goede daden verrichtte of ernstig in gebreke bleef, gegeven zijn hoge functie in de naziregering.

Ernst von Weizsäcker rechtvaardigde tijdens het proces zijn handelen tijdens het Derde Rijk door te verwijzen naar verzetsboodschappen die hij verpakt zou hebben in ambtelijke teksten. De goede verstaander, zoals de Duitse gezant Ludin in Slowakije, zou bijvoorbeeld de tekst die Von Weizsäcker hem vanuit het ministerie stuurde hebben begrepen, meende de oud-staatssecretaris. Het ging om de vrijstelling van ”uitzetting” (deportatie) voor 35.000 Slowaakse Joden. Von Weizsäcker schreef een brief aan de gezant waarin hij de vrijstelling van deportatie leek te steunen en tegelijkertijd de naziaanpak van het Jodenvraagstuk prees. Moeten diplomatieke documenten, zoals een getuige tijdens het proces beweerde, altijd „met gecompliceerde strategische bedoelingen in het achterhoofd” worden gelezen?

Von Weizsäcker is die mening zeker toegedaan in het geval van de 35.000 Slowaakse Joden. Hij beschouwt de brief aan de gezant niet als een diplomatieke pressie om het nazibeleid uit te voeren, „maar juist als een opvallende, met ieder woord toenemende verzwakking van de pressie waar Buitenlandse Zaken om wordt verzocht”.

Kruisverhoor

De hoogtepunten van deze roman zijn de momenten waarop aanklager Kempner Ernst von Weizsäcker aan een kruisverhoor onderwerpt. Von Weizsäcker betoont zich uiterst gewiekst in het pareren of elegant ombuigen van de vragen. Daarbij speelt een belangrijke rol dat hij zich bewust is van zijn scherpzinnigheid en menselijkheid. In zijn hart veracht hij het gebeuren in de rechtszaal in Neurenberg. Arrogant probeert hij de aandacht af te leiden van de politieke verhoudingen in de nazitijd en van de gepleegde misdaden.

In een merkwaardige draai vestigt hij de aandacht op zijn eigen onkreukbaarheid en op zijn trouw aan het ware Duitsland, het vaderland van de hoge cultuur. Daarin ligt naar zijn mening zijn verzet. De zoon denkt: „Alsof het ultieme verzet innerlijk was, naar buiten toe slechts herkenbaar aan een beschaafd optreden, aan stijl en woordkeuze.” In stilte minachtte Von Weizsäcker ook de cultuurbarbaar Hitler. Hij en een groot aantal gelijkgezinden zouden na Hitler de verheven Duitse traditie voortzetten. Zo rechtvaardigt Von Weizsäcker zijn passiviteit op bepaalde momenten.

Tijdens het proces in Neurenberg ontstonden twee beelden van Ernst von Weizsäcker: zijn vereerders (die vaak zelf boter op hun hoofd hadden) stileerden hem tot hoeksteen van de Duitse verzetsbeweging. Zijn tegenstanders zagen hem als staatssecretaris van de duivel. Na lezing van dit boek is duidelijk dat Von 
Weizsäcker noch het een noch het ander was; zoon Richard blijft in dubio.

De schrijver geeft het proces zo weer dat daaruit de tweestrijd van de zoon zichtbaar wordt: de zoon houdt van zijn vader, maar de waarheid gebiedt hem om ook twijfels te hebben over de daden van zijn vader. De zoon durft niet meer zijn hand in het vuur te steken voor de goedheid van zijn vader; aan de andere kant kan hij evenmin een totaal negatief oordeel over zijn vader uitspreken.

”De Verdediging” verduidelijkt de ingewikkelde geesteshouding van de bovenlaag van de Duitse bevolking na 1945. Dat Schley zo diep in de geschiedenis graaft, is een grote verdienste.

Boekgegevens

“De Verdediging”, Fridolin Schley, uit het Duits vertaald door Anne Folkertsma en Marianne van Reenen; uitg. Wereldbibliotheek; 269 blz.; € 24,99