Op een vrijdag in het najaar van 1975 stond een bijeenkomst gepland waarin minister Vredeling van Defensie een contract zou ondertekenen voor de aankoop van F-16-gevechtsvliegtuigen. Het feest leek even niet door te gaan omdat de bewindsman spoorloos was. De spanning was de PvdA’er te veel geworden. In plaats van op zijn post te zijn, had hij zich verschanst in een Leidse kroeg.

Volgende week vrijdag staat opnieuw de ondertekening van een belangrijk contract gepland. Het kabinet moet dan tekenen voor de afspraak dat Nederland voor een bedrag van 857 miljoen euro gaat deelnemen aan de ontwikkeling van het Amerikaanse gevechtstoestel de Joint Strike Fighter (JSF). Daar staat tegenover dat Nederlandse bedrijven tijdens die ontwikkeling belangrijke orders zullen krijgen.

Maar opnieuw is het de grote vraag of de bijeenkomst kan doorgaan. In de ministerraadsvergadering van vrijdag deden diverse bewindslieden van PvdA en D66 een ultieme poging om de zaak voor onbepaalde tijd uit te stellen. Volgens hen kan een demissionair kabinet het niet maken zo’n belangrijk besluit door te voeren. Het zou volgende kabinetten confronteren met nauwelijks omkeerbare en tegelijk zeer zware financiële verplichtingen.

Deelname aan de JSF-ontwikkeling leidt vrijwel zeker tot aankoop van dit toestel als opvolger van de F-16, die vanaf 2010 is afgeschreven. Het ondertekenen van een contract volgende week zal daarom consequenties hebben tot en met het jaar 2050. In de tussentijd moeten JSF’s worden aangeschaft tegen een totaalbedrag van maar liefst 5,5 miljard euro, een record in de Nederlandse geschiedenis.

De VVD-ministers zien dat ook wel, maar redeneren dat het kabinet een aantal weken geleden al, met missionaire status, heeft besloten het contract te ondertekenen. Dat besluit is in een uitgebreid debat met drie termijnen in de Kamer besproken. De Kamer heeft het kabinet tot nog toe geen strobreed in de weg gelegd. En dus hoeft het kabinet niet te schromen om vrijdag te tekenen voor een al eerder genomen besluit.

De Tweede-Kamerfracties van VVD, CDA, ChristenUnie en SGP zijn het daarmee eens. Samen met drie D66’ers hielden zij donderdag een poging van de PvdA tegen om het JSF-besluit controversieel te verklaren. Daarmee had de PvdA willen bereiken dat haar ministers een extra reden zouden hebben om aan te dringen op uitstel. Formeel zou zelfs de controversieelverklaring het kabinet niet in de weg staan.

De Kamer kan de behandeling van wetsvoorstellen controversieel verklaren omdat het kabinet is gevallen, zo legde het SGP-kamerlid Van den Berg donderdag uit. Het JSF-besluit betreft echter geen wetsvoorstel. Het kabinet behoeft geen instemming van de Kamer. Slechts door een motie tegen het besluit aan te nemen, kan de Kamer de gang der dingen beïnvloeden. Dat is het geldende staatsrecht.

Vanuit PvdA-perspectief zou het dus beter zijn om de zaak niet controversieel te verklaren en een motie tegen de JSF aan te nemen, redeneerde Van den Berg. Maar tegelijk was duidelijk waarom de PvdA dat liever niet wil. De sociaal-democratische fractie is tot op het bot verdeeld. Fractieleider Melkert wil instemmen met het JSF-besluit, maar fractiespecialist Timmermans leidt een stroming daartegen.

Bovendien maakt een motie tegen het kabinetsbesluit weinig kans op een meerderheid. De voorstanders van de JSF-ontwikkeling (VVD, CDA, ChristenUnie en SGP) hebben de helft van alle kamerzetels in handen, terwijl er ook PvdA’ers zijn die de JSF willen. Met die gegevens in het achterhoofd stuurde PvdA-leider Melkert donderdag aan op de controversieelverklaring, uitstel dus.

Melkert rekende stiekem op een meerderheid, omdat ChristenUnie-kamerlid Van Middelkoop ’s ochtend in de Volkskrant had laten doorschemeren dat zijn fractie de zaak met het oog op de PvdA-moeiten ook wel controversieel wilde verklaren. Maar onder aanvoering van Van Middelkoops collega Rouvoet stemde de ChristenUnie-fractie toch tegen. Het staatsrecht had het ook bij de ChristenUnie gewonnen.

Het gezicht dat Melkert direct na de stemming trok, sprak boekdelen over zijn huidige visie op een coalitie met de ChristenUnie. De kleine christelijke fractie zorgt er geheel tegen zijn verwachting voor dat de PvdA aanstaande dinsdag alsnog kleur moet bekennen. Hoe zullen de sociaal-democraten gaan stemmen over een tweetal moties (van D66 en van de combinatie GroenLinks/SP) die het JSF-besluit afwijzen?

Misschien kan de gang van zaken binnen het kabinet de moeilijke stemming voor de PvdA nog voorkomen. Het is niet ondenkbaar dat de PvdA-ministers zich radicaal opstellen. De VVD-bewindslieden zullen echter ook niet snel van wijken weten. Een tweede kabinetscrisis binnen een week tijd zou het gevolg kunnen zijn.