Het is in 2009. Opeens rijden er door de straten van Londen rode bussen met daarop de tekst: ”Er is waarschijnlijk geen God. Stop nu met zorgen maken en geniet van het leven”. De reclamecampagne van atheïsten en humanisten maakt de tongen los. Na klachten van christenen dreigt er even een verbod op de slogan, maar de Engelse reclamecodecommissie wimpelt de bezwaren af: de consument wordt er niet door misleid.

Nu, bijna vijftien jaar later, denkt Brierley nog weleens terug aan die tijd. Het waren de hoogtijdagen van het zogeheten nieuwe atheïsme, schrijft hij in zijn vorige maand verschenen boek ”The Surprising Rebirth of Belief in God” (”De verrassende wedergeboorte van geloof in God”). Filosoof Daniel C. Dennett, neurowetenschapper Sam Harris, journalist Christopher Hitchens en bioloog Richard Dawkins, ook wel de „vier ruiters” uit Openbaring 6 genoemd, streden tegen alles wat maar enigszins naar christelijk geloof riekte.

Brierley werkte jarenlang bij de Britse zender Premier Christian Radio, waarvoor hij het populaire programma Unbelievable? (Niet te geloven?) presenteerde. Daarin gingen christenen en atheïsten met elkaar in gesprek over de standpunten voor en tegen geloof en religie.

„Als seculiere intellectuelen mensen terugverwijzen naar het christendom, dan zijn dat mogelijk de eerste tekenen van een kering van het tij” - schrijver Justin Brierley

„Het nieuwe atheïsme was in die tijd echt iets groots aan het worden”, zegt Brierley via de telefoon. „Het boek ”God als misvatting” van Richard Dawkins werd heel goed verkocht. Er heerste een sfeer waarin het christendom werd gezien als antiwetenschappelijk, een kinderachtig sprookje. Daar wilde ik iets tegen doen: door intelligente atheïsten en intelligente christenen met elkaar in gesprek te laten gaan, zodat christenen zouden zien dat hun geloof ook intellectueel gezien staande kon blijven.”

U heeft atheïsten tot bekering zien komen, maar ook christenen hun geloof zien verliezen. Wat deed dat met u?

„Ik denk dat er door het programma maar heel weinig mensen direct tot geloof zijn gekomen, omdat er meer nodig is dan alleen een argument voor het bestaan van God. Maar ik weet wel dat het voor sommigen van betekenis is geweest op hun reis naar het christelijk geloof.

Aan de andere kant zijn sterke argumenten van atheïsten nooit de enige reden waarom mensen hun vertrouwen in God verliezen. Ook zij reisden al in een bepaalde richting en werden misschien bevestigd in hun bezwaren tegen het christendom.

Ik liet mensen een mening vormen. Het is uiteindelijk aan God wat Hij ermee doet.”

U interviewde uitgesproken atheïsten en merkte een verschuiving op in toon en inhoud. Waaruit bleek dat?

„De uitzendingen begonnen in de hoogtijdagen van het nieuwe atheïsme, waarin het christendom helemaal niet serieus werd genomen. Maar door de jaren heen merkte ik dat de toon veranderde. Sommige gasten namen steeds meer afstand van de atheïstische retoriek. „Ik ben atheïst, maar niet zoals Richard Dawkins, hoor”, werd er bijna verontschuldigend gezegd.

„Steeds meer mensen hebben iets nodig wat groter is dan zijzelf: het christendom” - schrijver Justin Brierley

Ik denk dat dit deels kwam doordat het nieuwe atheïsme zelf een religieus tintje kreeg. De leiders van het nieuwe atheïsme waren de hogepriesters, hun boeken de heilige teksten en het wetenschappelijk materialisme de orthodoxie. En daar mocht niemand aan twijfelen. Ik denk dat sommigen de neerbuigende houding tegenover gelovige mensen beu begonnen te worden.

Daarnaast begon de atheïstische beweging te versplinteren. God bestaat niet en religie is slecht voor je: daar waren ze het over eens. Maar verder? De een vond dat het atheïsme zich meer op sociale gerechtigheid moest richten, de ander zag het vooral als een bastion van het vrije denken en de rede. En dus begonnen de nieuwe atheïsten uiteindelijk meer met elkaar te vechten dan ze ooit met christenen hadden gedaan.

Dat leidde tot allerlei controverses. Veel atheïstische sprekers waren niet bereid om het podium met elkaar te delen. Daarom werden atheïstische conferenties geannuleerd. Dawkins kreeg in 2021 de prijs voor Humanist van het Jaar, maar die werd later weer ingetrokken.

Dit alles laat zien dat het heel moeilijk is om een beweging op te bouwen die feitelijk gebaseerd is op een negatieve uitspraak: God bestaat niet. Er moet altijd een positief aspect aan een beweging zitten. Toen de kracht van het nieuwe atheïsme begon af te nemen, merkte ik dat steeds meer seculiere gasten openstonden voor de waarde van het christendom, ook al geloofden ze er zelf niet per se in.”

Is het nieuwe atheïsme daarmee van het publieke toneel verdwenen?

„Het bestaat nog steeds in verschillende hoeken van internet, maar als publieke beweging vervaagt het steeds meer. Religie in het openbaar te kijk zetten, is behoorlijk uit de mode geraakt.

Feit is natuurlijk wel dat de statistieken nog steeds in de richting van secularisatie wijzen. In het Westen gaan steeds minder mensen naar de kerk; een toenemend aantal ziet zich als niet-religieus. Maar kijk eens naar de omslag van mijn boek: daarop zie je golven aan komen rollen. Omdat ik denk dat het tij keert, dat het geloof in God weer als een vloed opkomt.

Het Westen kan niet veel langer op het slappe dieet van seculier materialisme leven. Het beantwoordt de vragen van mensen niet. Als seculiere intellectuelen mensen terugverwijzen naar het christendom, dan zijn dat mogelijk de eerste tekenen van een kering van het tij.”

Welk gesprek bleef u wat dat betreft bij?

„Dat met de Canadese psycholoog Jordan Peterson. Hij trok een enorm publiek: vooral millennials, op zoek naar redelijke antwoorden en betekenis in hun leven. Je zou bijna denken dat Peterson een christelijke apologeet was, zo vaak verwees hij naar God en de Bijbel. Onze opvattingen over mensenrechten en waardigheid komen voort uit het idee dat we zijn gemaakt naar het beeld van God, stelde hij.

Ik vind het moeilijk om vast te stellen wat Peterson precies over God gelooft. Hij spreekt vooral in psychologische termen over de Bijbel. Maar niettemin lijkt hij voor veel mensen een poort te openen, een poort om het christendom serieus te nemen. En ik ken inderdaad enkele mensen die door die deur zijn gegaan en zich nu christen noemen, omdat ze de Bijbel zijn gaan lezen en Christus hebben ontmoet.

In mijn boek ”The Surprising Rebirth of Belief in God” schrijf ik ook over andere intellectuelen die op het christendom als bron van betekenis wijzen. De seculiere historicus Tom Holland laat bijvoorbeeld zien dat de waarden die seculiere humanisten aanhangen –mensenrechten, gelijkheid, vooruitgang, vrijheid en mededogen– hun door het christendom zijn gegeven. Het seculier humanisme is het kleinkind van het christendom. Deze waarden kun je niet hooghouden zonder het christelijk geloof. Als je de wortels van een boom afsnijdt, kunnen de vruchten nog een tijdje blijven hangen, maar uiteindelijk zullen ze verdrogen en vallen.
Ik denk dat steeds meer mensen gaan beseffen dat ze iets nodig hebben wat groter is dan zijzelf. En daarom staan ze meer open voor het christendom.”

Zoals Ayaan Hirsi Ali?

„Ja, haar omarming van het christendom is een heel goed voorbeeld en sluit precies aan bij wat ik in mijn boek beschrijf. Nadat Ayaan Hirsi Ali de fundamentalistische islam uit haar jeugd had verworpen, behoorde ze tot de nieuwe atheïsten. Maar nu schrijft ze, met meerdere verwijzingen naar Tom Holland, dat het atheïsme en de progressieve woke-ideologieën de grote bedreigingen voor de beschaving niet kunnen tegengaan. Alleen het joods-christelijke verhaal kan de waarden die het Westen hoog in het vaandel heeft staan werkelijk in stand houden. Het seculier humanisme heeft niet de wortels en de kracht daarvoor. Het is te zwak.”

Oog krijgen voor de waarde van het christendom is nog iets anders dan geloof in Christus. Een eerste stap?

„Intellectuele argumenten kunnen wel degelijk een rol spelen in iemands bekering. In gesprekken merk ik dat de overtuiging van het bestaan van God meestal gepaard gaat met een emotionele reis, waarin mensen op zoek zijn naar betekenis in hun leven. Om terug te komen op Ayaan Hirsi Ali: ze kwam op intellectuele gronden bij het christelijke verhaal terecht, maar uit haar artikel blijkt ook iets van een geestelijke zoektocht. Ze vraagt zich af waarom we hier op aarde zijn, wat het doel van het leven is.

De les die ik uit alle debatten in mijn programma Unbelievable? heb geleerd, is dat we slechts de helft van wie wij, mensen, zijn bereiken: het rationele deel. Geloven gaat echter ook over betrokkenheid, het aanspreken van de verbeelding, het hart.

Er zal nooit een argument zijn dat zó overweldigend of zó overtuigend is, dat je simpelweg geen enkel bezwaar tegen het christelijk geloof meer zou kunnen inbrengen. Maar we kunnen wel zo veel mogelijk obstakels wegnemen, zodat mensen de weg van het geloof kunnen bewandelen, naar Jezus toe. Het gaat uiteindelijk om het hart – en dat is iets tussen God en mens.

Dat maakt me ook voorzichtig: het gevaar bestaat dat seculiere intellectuelen, die de waarde van het christelijk geloof leren inzien, blijven steken in een soort cultuurchristendom. Nuttig voor de instandhouding van de westerse cultuur, maar zonder geloof dat het verhaal zélf waar is.

Daar ligt de uitdaging. Seculiere mensen die zich op een bepaald niveau aangetrokken voelen tot het christelijk geloof, krijgen alleen een volledig beeld als ze Christus, de Zoon van God, leren kennen.”

U schrijft over de intellectuele voorhoede, voor wie het christendom salonfähig is geworden. Maar gaat de vlieger ook op voor gewone mensen?

„Tot op zekere hoogte is het waar: veel gesprekken vinden op een intellectueel vlak plaats. Maar tegelijk hebben deze mensen een enorm publiek. Samen met 12.000 andere mensen luisterde ik in oktober in de O2 Arena in Londen naar Jordan Peterson en zijn vrienden. Miljoenen mensen volgen zijn podcasts of lezen zijn boeken. Hij en Tom Holland, medepresentator van de grootste geschiedenispodcast ter wereld, bereiken veel gewone mensen. Ik zou hun invloed niet onderschatten.

Natuurlijk zijn er ook mensen die nog nooit van Peterson en Holland hebben gehoord, die geen podcasts luisteren en boeken lezen, die niet geïnteresseerd zijn in een meer intellectuele benadering van het geloof. Maar iedereen is op zoek naar betekenis in het leven, al zullen sommigen dat misschien anders verwoorden.

Sommige seculiere intellectuelen zijn profeten van buiten de kerk, omdat ze de juiste vragen stellen. Maar ik geloof dat het christendom uiteindelijk het antwoord heeft.”

The Surprising Rebirth of Belief in God. Why New Atheism Grew Old and Secular Thinkers Are Considering Christianity, Justin Brierley; uitg. Tyndale House Publishers; 251 blz.; € 14,99