Vanuit Zweden bezien voelen de Nederlandse verkiezingen als een déjà vu. Hier kregen de Zweden Democraten, (SD), ooit verrezen uit de as van een aantal neonazigroepen, in september 2022 ruim 20 procent van de stemmen. Sindsdien heeft de partij centrumrechtse partijen flink naar rechts getrokken.

Een minderheidskabinet van drie centrumrechtse coalitiepartijen leunt sinds de verkiezingen op de gedoogsteun van de SD, een partij die tot een paar jaar geleden uitsluitend in de marges opereerde.

Traditionele partijen hielden de nationaal-conservatieve, islamkritische Zweden Democraten decennia buiten de deur en verzetten zich tegen elke vorm van samenwerking. „Pas recent zijn ze uitgegroeid tot geaccepteerd onderdeel van de politiek waarmee andere partijen in zee durven gaan”, zegt Eirikur Bergmann, hoogleraar politicologie aan de Bifröst Universiteit in IJsland.

De SD-achterban was zo groot geworden dat er amper nog omheen te regeren viel. Daarbij hielp het dat de SD een decennium bezig was het imago op te poetsen. Tot in de jaren negentig werd de partij geassocieerd met antisemitische complottheorieën, skinheads en handgranaten. Het was toen gebruikelijk dat deelnemers de Hitlergroet brachten bij SD-demonstraties. In die tijd werd ook de toekomstige partijleider Jimmie Åkesson actief in de jongerenvereniging.

Afgestraft

Net als Wilders matigde Åkesson de laatste jaren zijn toon. De meest extreme, nationalistische elementen deed hij in de ban. Leden die zich nazi’s noemden werden de partij uitgezet, net als SD’ers die betrokken waren bij politieke schandalen of criminaliteit.

Uitspraken als: „Kan iemand met een machinegeweer op de Sontbrug staan?” en „Laat Arabieren betaald worden voor het verkrachten van feministen, dan hebben ze nut” van voormalige SD-raadsleden Gunilla Schmidt en Markus Palmheim werden afgestraft.

Is die gematigde toon voortschrijdend inzicht of een façade? Tijdens het partijcongres vorige week stelde Åkesson: „We moeten moskeegebouwen waar anti-democratische en anti-Zweedse ideologieën worden verspreid, in beslag nemen en slopen.”

De uitspraak noopte premier Ulf Kristersson van de liberaal-conservatieve Gematigde Uniepartij tot de officiële verklaring dat „Zweden een grondwettelijke vrijheid van religie kent” en dat we „geen gebedshuizen vernietigen”. „Onze samenleving moet terugvechten tegen gewelddadig extremisme.”

Toen de Zweden Democraten werd opgericht, sprak men van „boze jonge mannen” die geen plek in de samenleving konden vinden, schrijft onderzoeker aan de Gothenburg Universiteit, Patrik Öhberg, in een artikel over ”Tien jaar met de Zweden Democraten”. „Nu blijkt uit onderzoek dat de typische sympathisant wordt gezien als ‘de gewone man’.”

Nadat tijdens de vluchtelingencrisis in 2015 160.000 asielzoekers de weg naar Zweden vonden, waren het de Zweden Democraten die de onvrede en bezorgdheid onder kiezers wisten te verwoorden. De SD stond vrijwel alleen in het bepleiten van ander beleid. Öhberg: „Dat maakt dat ze nog steeds de migratiekwestie domineren.”

Bovenal, stelt socioloog Liv Sunnercrantz, verbonden aan de Universiteit van Stavanger, „is de SD succesvol in het gebruik van een underdog-retoriek om zich als politiek alternatief voor de gevestigde orde te promoten.”

Deporteren

De SD oefent nu grote invloed uit. Sunnercrantz: „Dat is zichtbaar in het huidige beleid die zich richt op het terugdringen van immigratie en het deporteren van mensen zonder geldige verblijfstitel.” In september werden voor het eerst in elf jaar 26 Irakezen uitgezet. In de zomer verklaarde de regering nieuwe detentiecentra te bouwen. De inkomensdrempel voor een werkvergunning werd onlangs meer dan verdubbeld, van circa 1100 euro naar 2350 euro. Ook het beleid rond familiehereniging is aangescherpt.

In de gedoogovereenkomst van de regering staat een drastische verlaging van het aantal vluchtelingen, het idee om uitgifte van permanente verblijfsvergunningen te beëindigen en het mogelijk uitzetten van „niet-geïntegreerden”. De SD, zegt Sunnercrantz, „slaagt erin de politiek van immigratievriendelijke partijen te radicaliseren.”

Hoogleraar politicologie aan de Bifröst Universiteit in IJsland, Eirikur Bergmann, noemt dit de „verbreding en vermainstreaming van het populisme”. De trend, zegt hij, is niet los te zien van de normalisering van het populisme in van Europa. „Het verschil tussen mainstream rechts en populistisch rechts is vrijwel verdampt.”