De tweede verkiezingscampagne van 2023, die ongepland was, loopt op zijn eind. Een terugblik aan de hand van drie trefwoorden: aanpappen, afhouden en onvoorspelbaar grensverkeer.
Aanpappen
Een buitenbeentje zal Geert Wilders’ PVV altijd blijven, maar toch veranderde er deze zomer iets belangrijks. Er leek een einde te komen aan jaren van uitsluiting door de VVD. De nieuwe politiek leider Dilan Yeşilgöz wilde niet terugkijken, maar juist vooruit.
Wilders, getraind door zijn jarenlange ervaring, toonde zich politicus genoeg om daar een gouden kans in te zien. Inmiddels heeft hij meerdere keren publiekelijk verklaard bereid te zijn om onoverbrugbare islamstandpunten na de verkiezingen meteen te parkeren. Zoals het door hem bepleite moskee- en koranverbod. Voor zijn doen is dat een stevige handreiking.
Ook elders op het politieke speelveld papten de kopstukken in het begin van de campagne stevig met elkaar aan. Neem Frans Timmermans. Tijdens een debat dat hij en Omtzigt eind oktober samen organiseerden in Arnhem stak hij zijn waardering voor de NSC-politicus niet onder stoelen of banken. Kritiek op diens bestuurlijke programma had hij niet, alleen aanvullingen. Timmermans zag zelfs al voor zich dat de twee binnen honderd dagen na de beëdiging van het GL-PvdA/NSC-kabinet samen een Green Deal in elkaar zouden sleutelen. Kortom, er leek zeker aan het begin van de campagne veel moois op te bloeien, al gaf dat het geheel ook iets gezapigs.
Waarom de lijsttrekkers al zo vroeg zo veel samenwerkingsbereidheid etaleerden, is trouwens de vraag. Wilden ze na het formatiedrama in 2021 laten zien dat het dit keer niet aan hen zou liggen als het weer mis zou gaan? Dat werd niet helemaal duidelijk.
Afhouden
In bepaalde opzichten waren de politieke flirts overigens maar van korte duur. Zoals die tussen Yeşilgöz en Wilders. Toen de PVV’er Yeşilgöz op 3 november voorhield dat Nederland onder leiding van de VVD immigratierecord na record verbrak, leek in de vlam in de pan te slaan. Yeşilgöz bracht uit „echt helemaal niets” te hebben met het PVV-programma en voegde Wilders zelfs toe: „U maakt het land kapot.”
Ook de verhouding tussen Timmermans en Omtzigt bekoelde, vooral toen Omtzigt in de optiek van Timmermans te weinig inging op zijn avances. Op 8 november toen Timmermans te gast was bij een door de Universiteit Twente en de krant Tubantia georganiseerd gesprek, blikte hij terug op Omtzigts optreden bij datzelfde Twentse evenement én op hun gezamenlijke optreden in het tv-programma College Tour op 4 november. Bij College Tour weigerde Omtzigt hem tegemoet te komen op sociale onderwerpen (verhogen minimumloon en aanpakken grootverdieners) en op het klimaatbeleid, vond Timmermans. Nog dramatischer vond hij Omtzigts optreden in Twente, omdat de NSC-politicus daar speelde een minderheidskabinet van NSC en VVD een mogelijkheid noemde, eventueel aangevuld met BBB, CDA, SGP en JA21. „Daar schrik ik van”, zei Timmermans. Op diezelfde dag deed overigens ook Yeşilgöz een duit in het zakje door Omtzigt conservatief te noemen. Yeşilgöz en Timmermans samen hekelden Omtzigt bovendien om zijn besluiteloosheid; een sneer naar diens aanhoudende weigering om op de premiersvraag in te gaan.
Daags erna noemde Omtzigt GL-PvdA op zijn beurt „een heel moeilijke partner” om mee samen te werken; iets wat hij verderop in de campagne bleef herhalen. Daarbij breidde hij de lijst met onderlinge verschillen steeds meer uit: asiel- en migratie, stikstof en de belastingplannen. Uitsmijter was Omtzigts kritiek: „Ik ken geen land ter wereld dat het eigen vermogen van ondernemers belast, zelfs in een socialistische economie heb ik dat niet gezien.”
Ieder-voor-zich en grensverkeer
Hoewel Omtzigt duidelijk meer naar een rechtse dan naar een linkse samenwerking neigt, hebben noch VVD, noch NSC, noch GL-PvdA zich al op voorhand aan een of meer samenwerkingspartners gecommitteerd. Geen van de drie gaat bovendien als torenhoge favoriet richting de eindstreep, elk van hen kan nog de grootste worden.
Geheel passend bij die situatie kiezen de drie sinds zaterdag duidelijk voor een ieder-voor-zich-aanpak. Omtzigt liet zaterdag als eerste zijn coulante toon jegens de VVD varen. Concrete oplossingen voor de problemen in het land had hij nog niet gehoord, zei hij. Zondag scoorde hij weer een van zijn vele mediamomentjes. Onder voorwaarden is hij beschikbaar als premier, zei hij bij Buitenhof. Hij wil dan wel een zakenkabinet dat niet aan het werk wordt gezet op basis van een coalitieakkoord dat door de coalitiepartijen volledig dichtgetimmerd is en dat door de Tweede Kamer (lees: de oppositie) amper nog bij te sturen is.
De campagne van de VVD laat zich wat lastiger recenseren. Duidelijk is dat de campagnestrategen van de partij graag zien dat die volledig draait om de persoon (en potentiële premierskandidaat) Yeşilgöz. Inhoudelijk houdt zij zich vooral op de vlakte. Af en toe onderscheidt Yeşilgöz zich met een harde aanval op de voorgestelde lastenverhogingen in het GL-PvdA-verkiezingsprogramma, verder is haar boodschap vooral „dat ze klaar is voor het Torentje”.
Timmermans blijft herhalen dat de VVD volgens hem meer verantwoordelijkheid moet nemen voor alles wat er onder de vier kabinetten-Rutte is misgegaan in het land, maar benadrukt de partij niet uit te sluiten. Dat is een subtiel verschil met het begin van de campagne. Toen noemde hij samenwerking alleen een optie als de linkse combi getalsmatig groter zou worden dan de VVD. Sinds diverse peilingen laten zien dat de PVV woensdag best eens goede zaken kan doen, waarschuwt Timmermans luidkeels voor de risico’s van een rechts kabinet, met daarin mogelijk de PVV als grootse partij. Dat scenario, zo is zijn boodschap, kan de kiezer alleen verijdelen door van GL-PvdA de grootste te maken.
Nog geen koploper
Eén duidelijke koploper is er aan de vooravond van de verkiezingen nog niet. In de slotpeiling die I&O Research maandagavond liet zien, liggen VVD en GL-PvdA nog altijd dicht bij elkaar en voegt de PVV, die ook in deze peiling een flinke groei doormaakt, zich daarbij als derde partij. NSC volgt met enkele zetels afstand als vierde partij, maar de potentie van de vier koplopers is nog altijd even groot. Gegeven die stand van zaken zou de stem van de zwevende kiezer woensdag wel eens doorslaggevend kunnen zijn. Maar waar die heengaat, is gegeven het vele grensverkeer lastig te voorspellen. Ter illustratie: de VVD kan nog 19 procent van de kiezers kwijtraken aan NSC en 14 procent aan PVV; de PVV kan 20 procent van haar huidige (virtuele) aanhang nog verliezen aan NSC en 13 procent aan VVD, terwijl NSC kan nog 19 procent van de kiezer kwijtraken aan BBB, 18 procent aan de VVD en 18 procent aan de PVV. Ook voor GL-PvdA is het afwachten van de twijfelaars gaan doen. De partij van Timmermans kan nog 30 procent verliezen aan D66, 23 procent aan de PvdA en 21 procent aan Volt. Ruim een derde van de huidige (virtuele) D66-aanhang kan omgekeerd nog switchen naar GL-PvdA.
Overigens heeft de kiezer volgens hetzelfde I&O-rapport reden zich bekocht te voelen, zeker als het om de inhoud van de campagne gaat. Zo vindt maar 49 procent dat betaalbaar wonen, het vaakst genoemd als belangrijkste verkiezingsonderwerp, tijdens de campagne (ruim) voldoende aan bod is gekomen. Van de zorg, nummer 2 op de prioriteitenlijst, vindt maar 22 procent dat en van asiel en immigratie maar 44 procent.
In het voorlaatste I&O-rapport van woensdag bleek de kiezer verder ook nog eens in het duister te tasten bij welke partij hij of zij voor de top-3 van de belangrijkste thema’s hij of zij moet zijn. Voor wonen en zorg verwacht de kiezer in elk geval weinig van VVD, NSC en GL-PvdA. Het percentage kiezers dat een van deze drie noemt, komt niet boven de 10 procent.
Heel verwonderlijk is dat niet. Omdat de aandacht, zeker in de grote debatten, vooral uitgang naar de coalitievoorkeuren en naar de thema’s die partijen zelf agenderen, kwamen deze thema’s minder aan bod. Het zou er zomaar voor kunnen zorgen dat veel kiezers woensdag met gemengde gevoelens naar de stembus gaan.
