Na een proces van slechts enige weken liet de VOC in februari 1623 op Ambon 21 mensen ter dood veroordelen. Onder hen waren tien Engelsen. Met enige vertraging bereikte dit nieuws Europa. Daar hield het de gemoederen vervolgens jaren bezig, zowel van de betrokken handelscompagnieën als van de regeringen en koningshuizen – tot decennia na de gebeurtenis.

Adam Clulow is hoogleraar geschiedenis en gespecialiseerd in het vroegmoderne Azië. Hij hield zich jaren bezig met de vraag: wat is er in februari 1623 nu precies gebeurd op Ambon? Was er sprake van een verschrikkelijke samenzwering van Engelsen, de inheemse bevolking en Japanse huurlingen die de Nederlanders daadkrachtig –zij het wat snel en bloederig– de kop hebben ingedrukt, zoals de VOC en de Nederlandse regering in haar kielzog betoogden? Of zochten de Hollanders een aanleiding om zich effectief te ontdoen van hun Engelse concurrenten, zoals –weinig verrassend– de Engelse handelscompagnie beweerde? Over die vraag bogen zich in de afgelopen eeuwen tal van onderzoekers. Tot een eenduidige visie kwam men nooit.

Context

Clulow vraagt zich vooral af hoe dit proces zo uit de hand kon lopen en zo veel gevolgen kon hebben. De Texaanse hoogleraar brengt daarom de context gedetailleerd in kaart. Hoe was de situatie op Ambon aan de vooravond van de gebeurtenis? Waar maakte men zich zorgen over, wat vond men normaal?

Het blijkt dat de VOC-bestuurders op Ambon aan het begin van 1623 in de greep waren van angst. Angst, omdat er in een vijandige omgeving slechts een handjevol soldaten op het VOC-fort aanwezig was. De Japanse huurlingen bleken minder betrouwbaar dan de VOC eerder dacht. In de voorgaande weken bereikten bovendien verschrikkelijke verhalen het fort over Europeanen die door de lokale bevolking waren verminkt; in het oerwoud was bijvoorbeeld het onthoofde lichaam van een timmerman gevonden. Daar kwam bij dat op de omringende eilanden het Nederlandse overwicht verre van zeker was. En toen arriveerden er ook nog Engelsen – de grote concurrenten met wie Nederland de laatste decennia steeds weer in oorlog was.

Met dit alles in het achterhoofd wordt begrijpelijk dat de belangstellende vraag van de Japanse huurling op de muren van fort Victoria over de verdediging ervan door luitenant-gouverneur Herman van Speult werd gezien als het bewijs van een samenzwering binnen de muren van het fort. Daadkrachtig ingrijpen leek de enige oplossing. Dat het vrijwel onmogelijk was dat totaal verschillende groepen als de Japanse huurlingen, de lokale mensen, de Engelse concurrenten en de slaven het voor elkaar zouden krijgen om een samenzwering op te zetten, is achteraf overduidelijk.

De VOC-bestuurders konden door de angst echter zo logisch niet denken. De luitenant-gouverneur was zelfs zo geschokt door de „ontdekking van de samenzwering” dat hij ziek in bed belandde. Daardoor was hij genoodzaakt het onderzoek in die eerste cruciale dagen uit handen te geven aan de onervaren VOC-ambtenaar Isaaq de Bruyn. Onder diens leiding ontspoorde het onderzoek in twee weken tijd: van verdenking kwam het via grove marteling tot terdoodveroordeling. Proces-verbalen van de verhoren werden, geheel tegen de gewone VOC-rechtsgang in, niet gemaakt. Van Speult vond dit niet correct, maar de angst voor een complot was te groot om in te grijpen. De geplande executies gingen door.

Gratie

Wij kunnen ons de ophef over het ter dood veroordelen van 21 mensen goed voorstellen, maar voor die tijd was dit slachtofferaantal niets bijzonders. Zo vielen er in de jaren na het Ambonese proces –bijvoorbeeld tijdens de Hoamoalese Oorlog– onnoembaar meer slachtoffers zonder dat daar veel ophef over ontstond. Ook was ondervraging met behulp van marteling in deze tijd niet ongebruikelijk.

Twee Engelse veroordeelden kregen gratie en keerden terug naar Engeland, waar zij de rest van hun leven op kosten van de East India Company hun visie op het proces zouden blijven geven. Verontwaardiging over hun marteling speelde daarin een grote rol en voor een 21e-eeuwer is het inderdaad schokkend om te lezen welke methoden werden gebruikt. Toch was de verontwaardiging van de Engelsen selectief: de veroordeelde Gabriel Towerson was kennelijk vergeten hoe hij zelf in 1604 aan een gruwelijke marteling deelnam om een dief een bekentenis te ontfutselen. Voor een aantal mede-lotgenoten gold iets dergelijks.

Slordige rechtsgang

Wat maakt het Ambonese proces dan voor die tijd wel opvallend? Als eerste de slordige rechtsgang, waarbij bijvoorbeeld geen precieze verslagen van de verhoren werden opgesteld. Maar bijzonder was vooral dat er geen inheemse mensen maar Europeanen in de Oost ter dood veroordeeld werden. Dat was in een tijd waarin de verhoudingen tussen Nederland en Engeland gespannen waren een opmerkelijke stap.

Clulow laat zien hoe vervolgens het nieuws in zowel Nederland als Engeland werd ontvangen, verwerkt én aangepast. Wat er echt was gebeurd in februari 1623 verdween in deze pamflettenoorlog al snel uit beeld. Voor de angst waarin de Nederlanders op Ambon leefden en handelden en het geloof dat ze hechtten aan complotten was algauw geen aandacht meer.

Dat Clulow juist dit aan het licht brengt is winst, zeker in een tijd waarin massaal in complotten wordt geloofd. Zijn beschrijving van de gebeurtenissen had een stuk compacter gekund, maar door de prettige schrijfstijl verveelt het boek toch niet. Angst is een slechte raadgever. Dat dit spreekwoord eeuwen geleden al gold, maakt de historicus in deze studie pijnlijk duidelijk.

Boekgegevens

”Ambon 1623. Angst en complotdenken aan de rand van een wereldrijk”, Adam Clulow; uitg. Van Wijnen; 320 blz.; € 29,95