Er loopt door Nederland een lijn die het land verdeelt in een protestants noorden en een katholiek zuiden. Een lijn die ondanks secularisatie en ontkerkelijking nog steeds wordt genoemd. Een lijn die zich voortzet in Duitsland, ook tussen het protestantse noorden en het katholieke zuiden. Het is een verdrietige lijn, zowel voor katholieken als voor protestanten, omdat ze aangeeft dat de westerse christelijke kerk voorgoed verdeeld geraakt is. Over deze lijn gaat het in dit artikel. Over de Reformatie die in Noord-Europa doorgevoerd kon worden maar die in Zuid-Europa geen voet aan de grond kon krijgen of zo bestreden werd dat ze moest wijken.

Katholieke reformatie

Op 31 oktober herdenken we het begin van de Reformatie. Maar beseffen we wel dat de beweging die met Maarten Luther begon niet de enige reformatie was? Er was in de hele 15e eeuw een diep verlangen naar hervorming, naar vernieuwing van de westerse kerk, naar een hervorming in hoofd en leden, zoals werd gezegd. Dit verlangen kreeg op verschillende wijze gestalte. Eerst in de concilies van de 15e eeuw (Pisa, Konstanz), later in de eeuw in de vorm van de katholieke reformatie. Erasmus, de grote geleerde uit Rotterdam, was uiteindelijk een vertegenwoordiger van de katholieke reformatie. Dit betekent dat, toen de protestantse reformatie begon, er al een katholieke reformatie gaande was. Echter, deze katholieke reformatie werd de grootste tegenstander van de protestantse, ze werd de Contrareformatie. De katholieke reformatie ging dus aan de protestantse vooraf. Zelfs komt de protestantse reformatie ten dele voort uit de katholieke. Dit is onmiskenbaar zo bij Zwingli. De katholieke reformatie richtte zich op herstel en verbetering van de praktijk van de kerk, de protestantse reformatie is een vernieuwing van haar belijden, samengevat in de drie sola’s.

De katholieke reformatie werkte het sterkst in Spanje. In dit land werkten kerk en staat samen: 1. In 1492, bij de voltooiing van de herovering van het Spaanse schiereiland op de Moren. 2. Ook in 1492, toen de Joden die zich niet wilden bekeren tot het christendom uit Spanje verdreven werden. 3. En nogmaals in 1492, bij de ontdekking van Amerika. De zending was een essentieel onderdeel van het Spaanse kolonialisme. 4. En dan de inquisitie, een orgaan waarin kerk en staat samenwerkten om de nieuwe christenen, gedoopte joden en gedoopte moslims, te controleren. Later diende ze als instrument om ook protestantse invloeden te keren. Toen de Reformatie begon, besloot Karel V, keizer van Duitsland en koning van Spanje, overal in zijn gebied de middeleeuwse instellingen van de RK-Kerk te verdedigen. Hierdoor mondde de katholieke reformatie uit in de Contrareformatie.

Luther en Spanje

Was het te verwachten dat het Spaanse katholicisme zich zou aanpassen aan het vernieuwde begrip van het Evangelie? Nee! Want wat zouden de Spanjaarden kunnen leren van een Duitse monnik als Luther? Het Spaanse katholicisme had zijn eigen vormen, bijvoorbeeld de diepzinnige mystiek, die altijd aantrekkingskracht heeft uitgeoefend op bevindelijke protestanten. De Spaanse kerk bevond zich niet in dezelfde staat van corruptie als in andere landen. De aflaathandel, die in Duitsland de aanleiding was tot de Reformatie, was in Spanje op deze wijze niet toegestaan. Bovendien was het Spaanse katholicisme vol zelfvertrouwen bezig grote delen van de wereld te onderwerpen aan het katholicisme. Terwijl Luther aan de leer van de RK-Kerk wanhoopte, werden in Latijns-Amerika volken gedoopt, kerken (1504) gebouwd en universiteiten (1538) en kloosters (1524) geopend.

Toch kreeg het land te maken met Luther. Protestantse invloeden bereikten Spanje vanuit Antwerpen, het toenmalige commerciële centrum van Europa, waar werken van Luther werden gedrukt en verspreid. En Antwerpen behoorde tot hetzelfde Habsburgse Rijk van Karel V en later Filips II als Spanje. Daardoor werd Luther al in de jaren 20 van de 16e eeuw in Spanje gelezen door geestelijken en burgers die open stonden voor de invloeden van Erasmus en andere humanisten.

Op de brandstapel

In de tijd van Karel V wist de inquisitie de uitbreiding van het protestantisme in Spanje te beperken tot enkelingen. In de tijd van Filips II (1555-1598) worden de enkelingen tot tientallen. Plotseling verschijnen er protestantse gemeenschappen in de hoofdsteden Valladolid en Sevilla. In Sevilla komt een geheel klooster (San Isidoro del Campo) onder invloed van het protestantisme. De inquisitie grijpt echter in voordat het zich kan uitbreiden tot buiten de kringen van de geestelijkheid, de adel en de hoge burgerij. Er sterven in de jaren 1559-1560 tientallen mensen op de brandstapels van de drie ”autos de fe”, maatregelen ten bate van het geloof, die in de beide steden worden gehouden.

Het land reageert met schrik op de onverwachte protestantse invloed en begint de contacten met Noord-Europa te controleren. In 1559 moeten alle Spanjaarden die in het buitenland studeren, terugkeren naar het vaderland en wordt de controle in de havens op verboden literatuur verscherpt. Uit de inquisitieprocessen blijkt dat er tot in de 17e eeuw mensen zijn geweest die in het geheim protestantse of ten minste antikatholieke sympathieën koesterden, maar de meesten van dezen waren buitenlanders: zeelieden en Franse vluchtelingen. De inquisitie verhinderde dat er ook maar ergens een protestantse beweging ontstond. Het protestantisme werd in Spanje uitgeroeid, zonder wortel te schieten en vrijwel zonder sporen achter te laten. Daardoor is het Spaanse protestantisme van na de ”autos de fe” het geloof van vluchtelingen.

Spaanse protestanten werkten samen met lutheranen, gereformeerden en anglicanen. Een interessant voorbeeld is de bankier Marcos Pérez, afkomstig uit een Joodse familie uit Zaragoza, die vanuit Antwerpen protestantse literatuur naar Spanje en Frankrijk stuurde. Later steunde hij de Nederlandse opstand tegen Spanje als geldschieter van Willem van Oranje.

Evenwel heeft het Spaanse protestantisme een rijke erfenis nagelaten: een reeks van titels die samen de collectie van de Spaanse reformatie vormen. Het belangrijkste werk is de ”Reina-Valera”, de vertaling van de Bijbel in het Spaans door Casiodoro de Reina, uitgeven in Bazel in 1569. De vertaling is herzien door Cipriano de Valera en toen opnieuw uitgegeven in Amsterdam (1602), met subsidie van prins Maurits.

Het literaire werk van de Spaanse reformatie is het bewijs van haar theologische kwaliteit en tegelijkertijd van haar zwakte. Ze was een beweging van de hogere klasse, een elitaire beweging van intellectuelen. Vandaar haar hoge literaire niveau. Maar ze is nooit een volksbeweging geweest, zelfs geen kerkelijke beweging. Ze werd tot staan gebracht voordat zij invloed kreeg op het volk en voet aan de grond kreeg in de kerk.

Reformatie in het Noorden

De Reformatie begon in Duitsland en ze slaagde in die delen van Duitsland waar de kerk, de geestelijken, de pastoors en de bisschoppen meewerkten, waar ze het volk overtuigde en waar ze door de overheid werd gesteund. Waar de kerk niet meewerkte, maar waar de Reformatie wel een volksbeweging was (zoals in Frankrijk), ontstond een nieuwe kerk naast de bestaande. Echter, als de overheid niet meewerkte, hield de Reformatie op den duur geen stand, zoals in Frankrijk, België, Polen, grote delen van Duitsland en ook Tsjechië.

De Reformatie hield wel stand wanneer ze, in bondgenootschap met andere politieke krachten, de staatsmacht wist te veroveren. Dit laatste gebeurde in Nederland en Schotland en op bijzondere wijze ook in Engeland. Waar het volk niet kon worden overtuigd, ontstonden geprotestantiseerde kerken, zonder kerkvolk, zoals in sommige delen van ons land (Twente, Brabant en Limburg) en ook in Ierland.

Angst

Hoe komt het dat in Spanje het volk zo onverschillig bleef ten aanzien van de Reformatie? Want het lijkt dat in vrijwel alle landen van Europa de Reformatie als een vonk in het kruitvat sloeg. Dat er in de meeste landen een volk was dat als het ware stond te wachten op een geestelijke vernieuwing. Zeker, dit volk zal altijd een minderheid geweest zijn, maar een overtuigde minderheid kan het verschil maken. En ik geloof dat er wat dit betreft zeker een gradueel verschil was tussen enerzijds de landen met een sterke reformatiebeweging en Spanje, dat deze beweging niet kende.

Op dit verschil wijst dr. Willem Aalders in zijn boek ”Luther en de angst van het westen”. Deze angst was het gevoel van crisis en van oordeel waar de Reformatie uit voortkwam en waar ze een antwoord op gaf.

Wat kenmerkte namelijk de 15e en 16e eeuw? Enerzijds was het een tijd van bloei: een gouden eeuw voor de kunst, de letteren en de wetenschap. Het was de tijd van de veroveraars en de ontdekkingsreizigers, van de stichters van moderne staten en wereldrijken. Aan de andere kant waren het eeuwen van diepe crisis. Chronische oorlogen verwoestten het continent, huursoldaten trokken rond als roversbenden. Epidemieën kwamen en gingen: steeds maar weer de pest, de zwarte dood. Oogsten waren slecht door lage temperaturen (klimaatverandering). Het was zelfs een tijd van geleidelijke inflatie door het Spaanse goud, dat het voedsel steeds duurder maakte.

Daar kwam het gebrek aan bescherming nog bij. Door het onvermogen, de onbarmhartigheid en het wanbestuur in staten en steden. Door de uitbuiting van het volk, de corruptie van de rechtspraak en het gevoel blootgesteld te zijn aan kwade krachten (demonen, duivels, tovenaars, heksen en, natuurlijk, Joden én ketters, de antichrist).

De geestelijke crisis, de ”angst van het westen”, is mede het gevolg van het middeleeuwse katholicisme. Een religie die speculeerde op de angst voor dood en hel, maar geen troost wist te bieden. Een kerk die het schuldgevoel stimuleerde, maar geen effectieve vergeving verkondigde. Een kerk die ongevoelig was voor de angsten die zij zelf opwekte en daardoor het volk van zich vervreemdde en verbitterde.

In deze geestelijke crisis begon de Reformatie. Luthers ontmoeting met de genadige God, in het Evangelie, was het antwoord van de Reformatie op deze crisis, voor hemzelf en voor heel de beweging die hij op gang bracht.

Spaanstalig protestantisme

Doen we niet tekort aan Gods leiding van de geschiedenis als we de Reformatie vooral begrijpen als een sociologisch en politiek gebeuren? Ik denk het niet. Juist wanneer we de geschiedenis beter begrijpen, kunnen we Gods leiding daarin beter zien.

De Reformatie kwam niet als pure genade uit de hemel. Zij was het werk van gebrekkige mensen in een zeer moeilijke tijd. Echter, zo werkt God in de geschiedenis: door Zijn Woord, door mensen die Zijn kracht in zwakheid volbrengen. Wie kon in 1517 verwachten dat de vervallen kerk in Europa een nieuwe bloei zou doormaken in het noorden, terwijl zij in het zuiden zou verstarren en verstenen, juist door zich te verzetten tegen het nieuwe begrip van het Evangelie dat uit het noorden kwam?

In de 19e eeuw gingen Spanje zelf en zijn voormalige koloniën in Zuid- en Midden-Amerika open voor de verkondiging van het Evangelie. In Spanje is het protestantisme altijd een kleine minderheid geweest maar in de voormalige koloniën heeft het protestantse belijden voet aan de grond gekregen. In Zuid-Amerika is een Spaanstalig protestantisme ontstaan dat op dit moment vitaler is dan het Europese. En het is dit Zuid-Amerikaanse protestantisme dat als zending terugkeert naar Europa, dat in Spanje zending bedrijft.

Toekomst

De Reformatie was een machtige beweging van het Evangelie, maar zij slaagde niet overal. Ze was niet onoverwinnelijk. En waar ze doorzette was haar overwinning tijdelijk. Want wat is er van de Reformatie over in onze tijd, in Duitsland, in het Verenigd Koninkrijk, in Scandinavië, in Nederland? En wat zal haar toekomst zijn, in Zuid-Amerika, in Afrika, in China, in Spanje?

Evenwel, zo werkt God in de geschiedenis. Met geduld, met omwegen, met terugslag, met tegenslagen, met verlies zelfs. Maar gericht op het grote doel dat Jezus Christus Koning zal zijn en dat uit alle volken de rechtvaardige uit het geloof zal leven.

De auteur werkte ongeveer dertig jaar voor de Spaanse Evangelische Zending als evangelist en docent in Spanje. Dit artikel is een samenvatting van de lezing die hij hield tijdens een Reformatieherdenking op 28 oktober in Apeldoorn.