Artsen mogen euthanasie toepassen bij ernstig dementerende ouderen als dat ooit is vastgelegd in een wilsverklaring. Dat gaat veel te ver, vindt onderzoeker en huisarts Jaap Schuurmans. „Veel euthanasieverzoeken verdampen bij goede voorlichting.”
Zelf heeft hij geen ethische bezwaren tegen euthanasie, zegt Schuurmans (62) in zijn praktijk in Groesbeek, tegen de Duitse grens. De huisarts, die zich areligieus noemt, heeft tijdens zijn 28-jarige loopbaan vijf keer euthanasie toegepast. Het toedienen van een injectienaald met dodelijke vloeistof vond hij weliswaar heftig om te doen, maar omdat de patiënt het graag wilde, had hij er achteraf vrede mee, zegt hij.
Wel heeft Schuurmans, die begin deze week promoveerde op hoe artsen omgaan met euthanasie (zie ”Arts worstelt met euthanasieverzoek bij demente oudere”), grote moeite met levensbeëindiging op grond van een schriftelijke wilsverklaring. Artsen mogen euthanasie toepassen bij mensen die deze wens ooit schriftelijk hebben vastgelegd, maar niet meer in staat zijn die mondeling te bevestigen, bijvoorbeeld door ernstige dementie.
In de wilsverklaring dienen mensen aan te geven onder welke omstandigheden ze euthanasie willen, omdat ze verwachten die als ondraaglijk te zullen ervaren. Maar volgens Schuurmans kunnen mensen dat heel slecht inschatten. „Het is bijna niet mogelijk je te verplaatsen in een bepaalde situatie, zoals dementie, en te weten hoe je daarop zult reageren.”
Plannen
De Groesbeekse huisarts moet denken aan een kankerpatiënte die ervan overtuigd was dat euthanasie de enige manier is om waardig te overlijden. „Tijdens het ziekteproces, toen ze op bed kwam te liggen, veranderde ze totaal van gedachte. Ze ontdekte dat er meer manieren zijn om waardig te sterven. Haar familie was daarover erg verwonderd. Uiteindelijk is ze aan haar ziekte overleden.”
Waarom de vrouw van gedachte veranderde? „Ik denk dat dat kwam door de goede zorg die ze kreeg”, zegt Schuurmans. „Ook veranderde haar tijdsbesef. Ze dacht haar leven te kunnen plannen tot de dood toe. Maar toen haar einde naderde, ging ze bij de dag leven.”
In een wilsverklaring geven mensen soms aan euthanasie te willen op het moment dat opname in het verpleeghuis nodig is of als ze dementerend worden. Vaak heeft dat te maken met een schrikbeeld dat ze van die situaties hebben, stelt Schuurmans. „Mensen associëren dementie soms met het rondlopen in poepluiers. Zo’n stereotype wordt gevoed door uitlatingen die je hoort in de politiek of de media. Heel kwalijk.”
Zelfbeschikkingsrecht
Ook van verpleeghuizen hebben veel mensen een schrikbeeld, zegt Schuurmans. „Vooral ouderen. Ze denken aan hoe het er vroeger in veel tehuizen aan toeging, waarbij veel mensen op één kamer de dag en de nacht doorbrachten. Ik zou er daarom voor pleiten om naast een Open Monumentendag ook een Open Verpleeghuisdag te organiseren. Dan kunnen mensen zien hoe het in werkelijkheid is.”
Schuurmans heeft meer fundamentele problemen met de schriftelijke wilsverklaring. „Er zit een liberale ethische visie achter, waarin het draait om het zelfbeschikkingsrecht. Wat ík nu vind, leg ik vast voor een later tijdstip. Iemands relaties lijken niet mee te tellen.” De huisarts beschouwt de wilsverklaring ook als een blijk van wantrouwen richting de naasten. „Alsof de omgeving niet goed voor je kan zorgen als je dement wordt.”
Ruim geïnterpreteerd
Volgens een van de zes zorgvuldigheidscriteria voor euthanasie dient er sprake te zijn van ondraaglijk en uitzichtloos lijden. Voorheen ging dat meestal om terminale kankerpatiënten, maar tegenwoordig wordt ”ondraaglijk” ruim geïnterpreteerd. De patiënt moet alleen kunnen omschrijven wat hij als ondraaglijk lijden beschouwt.
De patiënt bepaalt dat dus, niet de arts. Een verkeerde gang van zaken, vindt Schuurmans. Hij vraagt zich af wat de taak van de arts nog is. „Zijn wij er alleen om de injectie te geven? Dan zouden we euthanasie wel uit het medische domein kunnen halen. Dan kunnen mensen net zo goed zelf een dodelijk pilletje halen.”
Kan de wilsverklaring niet beter worden afgeschaft? Nee, vindt de huisarts. „Het is goed om vooraf over je wensen in de laatste levensfase na te denken.” Wel zou hij het document liever vervangen door een wensverklaring. Op de website van huisartsenpraktijk Ottenhoff in Groesbeek, waar Schuurmans werkt, kunnen mensen zo’n formulier downloaden. „De term wensverklaring maakt duidelijk dat je met een papiertje nog niet klaar bent. Het is een illusie om te denken dat je alles kunt vastleggen. Het is veel zinniger om na te denken over bijvoorbeeld de vraag of er bij een hartstilstand een ambulance moet komen of niet.”
Angst
Een euthanasiewens komt vaak voort uit de angst om in de laatste levensfase alle grip en controle kwijt te raken, stelt Schuurmans. Goede voorlichting over wat mogelijk is in de terminale fase vindt hij daarom wenselijk.
De huisarts heeft zelf een boekje geschreven voor mensen met een ongeneeslijke ziekte. Daarin noemt hij de symptomen die op het sterfbed kunnen optreden, zoals pijn, angst en verstopping, en welke middelen daartegen kunnen helpen. „Als wij uitleggen wat er medisch allemaal mogelijk is, zie je veel euthanasieverzoeken verdampen.”
Als pijn en andere klachten goed te behandelen zijn, in welke situaties zou euthanasie dan nog nodig zijn? „Eigenlijk alleen als iemand er rotsvast van overtuigd is dat dit de enige manier is om waardig te sterven”, zegt Schuurmans. „Het komt voor dat er fysiek onoplosbare problemen zijn, maar die zijn zeldzaam.”
