„Hoe ben ik in deze oorlog beland?”, verzucht Elon Musk in een vuistdikke biografie die dinsdag verschijnt. Het antwoord op de vraag weet hij zelf het best. Toen Rusland in februari 2022 Oekraïne binnenviel, stuurde de tech-ondernemer tientallen Starlink-satellieten naar het land. Zo behielden burgers en militairen in de bezette gebieden toegang tot internet. Maar al snel na die actie sloeg de stemming om: SpaceX, het satelliet- en ruimtevaartbedrijf van Musk, vond niemand bereid om te betalen voor het gebruik van de satellieten. En opeens suggereerde Musk, die maar zelden een blad voor de mond neemt, dat Oekraïne maar moest stoppen met het heroveren van de Krim en de Donbas. Begin dit jaar blokkeerde SpaceX bovendien de toegang tot het internetnetwerk voor militaire drones.

Biograaf Walter Isaacson schrijft nu in Musks biografie dat de ondernemer nog verder ging: hij zou technici van SpaceX opdracht hebben gegeven om tijdens een Oekraïense drone-aanval de satellieten uit te schakelen uit angst voor een vergeldingsaanval met kernwapens door Poetin. Door de internetverbinding uit te schakelen, kon het Oekraïense leger zijn ingrijpen sommige wapens niet meer inzetten. Bewapende zeedrones, met een prijskaartje van minimaal 250.000 euro, spoelden aan zonder schade aan te richten. Musk ontkent het incident en ook Isaacson kwam terug op de passage.

Absoluut heerser

„Levensgevaarlijk” noemt Reijer Passchier de macht van Musk. De hoogleraar Digitalisering en de democratische rechtsstaat aan de Open Universiteit maakt zich zorgen over de invloed van grote technologiebedrijven en hun leiders op de democratie. „In het geval van Musk ligt alle macht in handen van één persoon. Via Starlink heeft hij grote invloed op strategisch en tactisch niveau in Oekraïne. Niemand kan de beslissingen die hij neemt corrigeren. Het risico op willekeur en domme beslissingen is daardoor enorm groot.”

Musk is daarin niet de enige, stelt Passchier. „Ook Facebook en Google kennen maar relatief weinig verantwoordingsmechanismen voor hun leiders. Als er al checks and balances binnen de bedrijven zijn, zijn die afgezwakt of zelfs helemaal uitgeschakeld. Dat maakt van een CEO of grootaandeelhouder een soort absoluut heerser, die alle touwtjes in handen heeft.”

Volgens de hoogleraar hebben technologiebedrijven in de achterliggende decennia steeds meer de rol van de staat overgenomen. Passchier: „De macht van big tech is vergelijkbaar met of zelfs groter dan de macht van natiestaten en van de Europese Unie. Techbedrijven kunnen personen en staten aan hun regels of voorwaarden binden zonder dat zij zelf inspraak hebben of onder die regels uit kunnen. Dat is gevaarlijk. Neem bijvoorbeeld het Starlink-netwerk. Als dat wordt uitgeschakeld omdat Musk dat nu eenmaal wil, heeft Oekraïne een heel groot probleem.”

Komt nog bij, zegt Passchier, dat technologiebedrijven als eigenaar van de technologie zelf kunnen bepalen wat ze doen, zonder anderen om hun mening te vragen. „Ze investeren alleen in de dingen die in hun eigen belang zijn. Techbedrijven zijn dus niet alleen economische machten, maar ook politieke heersers die, net als de heersers van vroeger, bij onvoldoende controle en evenwicht kunnen veranderen in tirannen.”

Minder afhankelijk

Passchier pleit voor streng ingrijpen in Europa om de afhankelijkheid van big tech te verminderen. „Europa moet zorgen dat er technologie in huis is om de afhankelijkheid te verminderen. En we moeten naar een globalisering toe die de soevereiniteit van staten versterkt in plaats van verzwakt. De Europese Unie moet sterk genoeg zijn om democratische en rechtsstatelijke waarden op haar grondgebied te waarborgen. Zolang big tech de macht houdt en alternatieven uit de markt kan verdrijven, zullen die niet van de grond komen.”