Een nieuwe uitgave van de ”Gedachten” en een introductie op het denken van Pascal geschreven door Klaas Bom leveren meer bagage op dan menige vakantie.

Pascals bekendste werk, de ”Pensées”, draagt de sporen van onvoltooidheid. Na zijn dood ontdekten familie en vrienden talrijke notities, genoteerd op afzonderlijke stukken papier. Ze vormden het voorwerk voor een apologie van het christelijk geloof. De vraag is of die apologie ooit meer bekendheid zou hebben gekregen dan de bundeling van de notities of gedachten nu wereldwijd heeft gekregen. Een deel van de aantrekkingskracht schuilt namelijk in het fragmentarische en bij tijden mysterieuze karakter van het werk.

Uitgeverij Boom heeft in dit jubileumjaar een nieuwe uitgave van de ”Gedachten” op de markt gebracht. De rustige bladspiegel (zonder voetnoten) en het stevige witte papier zorgen voor een prettige leeservaring. Nu lees je dit meesterwerk meestal niet zoals je normaal gesproken een boek leest. Mijn ervaring is dat je het pakt, er een paar bladzijden uit leest, het weer weglegt. Nog eens pakt, middenin begint. En later weer eens op een andere plek begint. Stukken leest en herleest. Passages begrijpt (of denkt te begrijpen) of niet begrijpt.

Verborgenheid

Tot op het bot heeft Pascal nagedacht over de mens en het menselijk bestaan. Hij erkent dat het verstand inzicht kan geven in deze verborgenheid, maar het nooit geheel zal kunnen bevatten.

„Ik spreek hem [de mens] altijd tegen.

Tot hij begrijpt

Dat hij een onbegrijpelijk gedrocht is.”

Spreken, en tegenspreken. Erkennen, ontkennen. Dat Pascal nog altijd veel gelezen en bestudeerd wordt, is zeker ook te danken aan zijn literaire schrijfstijl. Stijlfiguren als de antithese en hyperbool, de retorische vraag, ironie, climax en anticlimax zet hij voortdurend in om zijn punt te maken. Of beter gezegd: om zijn lezers te laten nadenken. Ze mogen geen snelle conclusies trekken, want de werkelijkheid is altijd veelzijdiger en complexer dan ze kunnen bedenken.

Het is verleidelijk om Pascal veel te citeren, want als geen ander weet hij de grandeur en misère van de mens in prangende zinnen eruit te gooien. „Wat een irreëel wezen is de mens toch! Wat een zonderling, wat een monstrum, wat een chaos (…). Rechter over alle dingen, hulpeloze aardworm, drager van de waarheid, poel van onzekerheid en dwaling, glorie en uitschot van het universum.” Dit is een bekend citaat. Wie de moeite neemt om zelf in de ”Gedachten” te lezen, ziet nog veel meer pareltjes glinsteren. Even verderop blijkt namelijk dat we toch niet eindeloos in het duister hoeven te tasten: „Verootmoedig u, machteloos verstand! Zwijg, stompzinnige natuur. Leer nu eens dat de mens de mens oneindig overstijgt en hoor van uw Meester hoe uw werkelijke situatie is, die u niet kent. Luister naar God.”

Verhelderende inzichten

Voor een beter begrip van de context en van het denken van Pascal helpt het om er een studie naast te lezen. ”Een andere moderniteit. Blaise Pascal over voelen, denken en liefhebben” van filosoof en theoloog Klaas Bom kan daar zeker behulpzaam bij zijn. Het boek presenteert zich als „een toegankelijke introductie”. Daar is wel wat op af te dingen, want bij tijden is het pittige lectuur. Tegelijk biedt het mooie en verhelderende inzichten. De auteur laat zien dat Pascal al heel vroeg de tekortkomingen van de rationalistische kennistheorie, die in de moderne tijd dominant zal worden, signaleert. Ook de zintuiglijke kennisverwerving, door middel van proeven, heeft haar beperkingen: „De zichtbare wereld is ook een sluier van een mysterie dat voor de zintuigen verborgen blijft.”

Pascal breekt een lans voor de kennis van het hart, voor liefde en gevoel – en dat is de alternatieve moderniteit waar de titel naar verwijst. Hij wijst geen enkele vorm van kennisverwerving af, maar wil aan geen van alle het alleenrecht toekennen. Zintuigen, verstand en de verschillende vormen van kennis van het hart krijgen allemaal een eigen bereik toegewezen, waarbij de kennis van het hart de „ideale kennis” vormt. Zonder daarmee te zeggen dat alle kennis van het hart de waarheid is, en evenmin dat de kennis van het hart mag heersen over andere soorten van kennis.

De zekerste kennis van het hart is de kennis die de mens van God verkrijgt door de ervaring van Zijn liefde. Deze kennis komt voort uit wat Pascal de „vereniging met God” noemt. Alleen met het hart kan de mens Gods liefde ontvangen.

Klaas Bom maakt inzichtelijk hoe de Franse filosoof voortdurend in gesprek gaat met de filosofische hoofdstromen van zijn tijd. Met de dogmatisten (onder wie Descartes), bij wie hij een ongefundeerde zelfverzekerdheid signaleert. En met de sceptici (onder wie Montaigne), bij wie oneindige kritiek tot „de verlammende neutraliteit van het niet-weten” leidt. Pascal wijst op de behoefte aan oneindige liefde die hij bij de mens waarneemt, waardoor „de mens de mens overstijgt”. Alleen God kan in die behoefte voorzien. Zijn Zoon Jezus Christus, Die de menselijke en de goddelijke natuur in Zich verenigt, is de sleutel tot een leven vanuit oneindige liefde. Door het medicijn van de genade is het ik „waarvan oneindig gehouden wordt, niet langer wanhopig op zoek naar erkenning en dominantie, maar kan het zich vanuit het geliefd-zijn richten op het grote geheel waarvan het deel uitmaakt”, aldus Bom. Mooi hoe actueel en belangwekkend hij Pascal maakt voor onze tijd.

400e geboortejaar

Vanwege het 400e geboortejaar verscheen ook een heruitgave van het proefschrift dat dr. W. Aalders in 1941 aan Pascal wijdde. Het vormt een deel in een serie waarin de belangrijkste werken van Aalders opnieuw worden uitgegeven. De tekst is enigszins gemoderniseerd. Dr. H. Klink schreef een diepgravende inleiding. Hij licht de context waarin het proefschrift geschreven werd toe (de discussie tussen de theologen Emil Brunner en Karl Barth over de ”natuurlijke theologie”). Ook schetst hij hoe Aalders’ denken over Pascal zich heeft ontwikkeld.

Boekgegevens

”Gedachten”, serie Grote klassieken, Blaise Pascal; uitg. Boom; 560 blz.; € 34,90;
”Een andere moderniteit. Blaise Pascal over voelen, denken en liefhebben”, Klaas Bom; uitg. Boom; 224 blz.; € 24,90;
”Pascal als apologetisch prediker”, W. Aalders; uitg. Brevier; 327 blz.; € 29,99