Wie niet beter weet, ziet een molshoop. Maar onder die hoop aarde schuilt een van de vijf mooiste forten in Nederland. Tenminste, volgens de deelnemers aan de verkiezing ”Mooiste fort”. Het bouwwerk ligt in Doornenburg, aan de Rijn, vlakbij de grens met Duitsland. Directeur Jos Peters: „We zijn met 5 verdiepingen, 124 aparte ruimten en een web van gangen en trappen een van de grootste forten van Nederland. Bovendien heeft het fort een unieke ligging, op de plek waar de Rijn zich splitst in de Waal en het Pannerdensch Kanaal, midden in natuurgebied de Klompenerwaard.”

‘Pannerden’ heeft op zijn manier een veelbewogen historie. Niet omdat het bastion –in 1869 gebouwd– middelpunt is geweest van opzienbarende oorlogshandelingen. Wat dat betreft was het er vanaf de beginjaren relatief rustig. Maar de wereldberoemde tweedaagse ”slag om het fort” in 2006 tussen krakers en de politie kostte de nodige strijd en inzet, net als de pogingen om het verdedigingswerk vervolgens een museale functie te geven.

De bouw van Fort Pannerden wordt gezien als een huzarenstukje van militaire bouwkunst. Het is een vesting die naar alle zijden is te verdedigen, een zogenoemd sperfort. Het bouwwerk ligt op een strategische plek op het oostelijkste punt van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Die is Unesco Werelderfgoed. Het verdedigingswerk moest ervoor zorgen dat het water van de Rijn onbelemmerd naar de linie kon stromen via het Pannerdensch Kanaal. De moderne oorlogsvoering ging in de negentiende eeuw zo snel dat Fort Pannerden een kleine vijftien jaar na de eerste steen werd aangepast om verweer te kunnen bieden tegen brisantgranaten. Het fort kreeg een update met beton en modern geschut.

De muren zijn op sommige plekken 2,60 meter dik en de ruimten waren in het verleden bepaald geen vakantieverblijf: de vloer stond soms vol water en de gemiddelde temperatuur lag rond de 10 graden Celsius.

Oorlogen

Tijdens de Eerste Wereldoorlog liep de spanning op langs de grens met Duitsland en kreeg ‘Pannerden’ een bezettingsmacht van 300 soldaten. De relatieve rust na 1918 werd opnieuw verstoord door oorlogsdreiging in 1939. De vesting werd opnieuw in staat van paraatheid gebracht. Aan het eind van de eerste officiële oorlogsdag, 10 mei 1940, was Fort Pannerden tot in de wijde omgeving de enige stelling die nog in Nederlandse handen was. ’s Nachts volgde een beschieting door zes Duitse vliegtuigen. De verdedigers op het dak wisten één vliegtuig te raken, maar uiteindelijk bleek de overmacht te groot. Toen de vijand dreigde het fort te bombarderen, besloot commandant Westerveld zich op 11 mei ’s avonds om 19.30 uur over te geven.

„De manschappen werden als krijgsgevangene naar Duitsland gebracht”, vertelt directeur Peters. „Na veertien dagen mochten ze weer naar huis. De bezetter liet het fort verder met rust. Kasteel Doornenburg werd hoofdkwartier. Na de oorlog werden alle bruikbare bouwmaterialen uit het fort gesloopt door bewoners van Doornenburg om hun eigen kapotgeschoten woningen te herstellen.”

Ook tijdens de Koude Oorlog is de betonnen kolos nog korte tijd in functie geweest. Van 1952 tot en met 1964 was er op het dak een luchtwachtpost en werd het luchtruim afgezocht naar vijandelijke straaljagers en raketten. De komst van een uitgebreid radarnetwerk maakte dat overbodig.

Krakers

Een periode van leegstand en verval brak aan, ondanks de status van nationaal monument, die het gebouw in 1969 verwierf. Het afgesloten bastion werd een avontuurlijke speelplek voor jongeren uit de omgeving. Via een opengebroken raam wisten ze naar binnen te klauteren.

Dat veranderde toen krakers in 2000 de nieuwe bewoners werden – terwijl de eerste voorbereidingen voor toekomstig gebruik al waren getroffen. Peters: „Elektriciteit, water en internet waren al aangelegd. De krakers vertrokken niet vrijwillig. Het fort moest, in 2006, opnieuw veroverd worden. Daarvoor waren de ME, de marechaussee, diverse pantservoertuigen en zo’n 300 politiemannen nodig. De ontruiming heeft 1,2 miljoen euro gekost. Een film van deze actie wordt nog steeds als instructiemateriaal gebruikt tijdens de opleiding van ME’ers.” De strijd bezorgde Fort Pannerden internationale vermaardheid. Op dit moment loopt er in het fort een tentoonstelling over die krakersperiode van zes jaar.

Na een grondige restauratie werd het verdedigingswerk ingericht als een publieksattractie. Inmiddels heeft het beleeffort de status van museum. Bezitters van een museumjaarkaart kunnen gratis naar binnen. De publieke belangstelling is daardoor flink toegenomen. Streven is om in 2025 25.000 bezoekers te verwelkomen.