Het vertrouwen in overheid en politiek is afgenomen doordat burgers het gevoel hebben dat politici te veel op zichzelf gericht zijn en te weinig op het vinden van adequate oplossingen voor maatschappelijke problemen. Consumenten hebben minder vertrouwen in de economie. Het vertrouwen in de wetenschap wordt door complottheorieën ondermijnd. En met het verschijnsel ”fake news” neemt ook het vertrouwen in de media af. Veel professionals (bijvoorbeeld artsen in ziekenhuizen en leraren op school) worden wantrouwend tegenover het management omdat ze zich betutteld voelen door bemoeienis van bovenaf met voorbijgaan van hun professionele expertise. De doorgeschoten kwaliteitsbeheersing op basis van getallen is daar een voorbeeld van.

Het gevolg van dit tanende vertrouwen is een roep om meer beheersing. Er moet meer controle komen, zodat we weer vertrouwen kunnen hebben in die instanties. Die beheersing is mogelijk omdat we geloven in de maakbaarheid van het leven: het hoeft allemaal niet zo te zijn, want we kunnen er wat aan doen.

Het tegenstrijdige is dat we dan naar dezelfde instrumenten kijken als die ons wantrouwen gewekt hadden. Want die moeten gewoon beter hun werk doen. Terreuraanslagen hebben de roep om meer veiligheid aangewakkerd en nu willen we dat door technologie, wetgeving en management de mogelijkheden van beveiliging worden uitgebreid (onder meer Beatrice de Graaf en Ronald van Steden hebben daar behartigenswaardige dingen over geschreven). En dat terwijl we eerst vreesden voor de Big Brother van George Orwell in zijn science fiction-roman ”1984”. Het kan verkeren…

Goed kwaad?

Naast de begrippen vertrouwen, beheersing en maakbaarheid die tot nu toe genoemd zijn, zijn er de begrippen vooruitgang en utopie. We spreken veel over technologische vooruitgang. Met daarbij veel onuitgesproken vooronderstellingen: natuurlijk is langer leven beter dan korter; natuurlijk is intelligenter beter dan eenvoudiger; natuurlijk is gezond beter dan ziek. Maar geldt dat altijd in absolute zin? De dictator leeft dan ook langer en de inbreker wordt ook slimmer. Gaat het er niet om welke invulling gegeven wordt aan gezondheid, verstand en levenskracht? Moet voor een christen de vraag niet allereerst zijn: brengt het mij dichter bij God of verder bij Hem vandaan?

Een utopie is een volmaakte wereld die we zelf kunnen realiseren. In een utopische wereld zijn armoede, milieuproblemen, ziekten en zelfs het sterven (!) uitgeroeid. In een utopie zijn geen vervelende beperkingen meer aanwezig. Alles is er onbeperkt. Het is opvallend hoe vaak dit woord voorkomt in reclames: ”onbeperkt internetten”, ”onbeperkt wassen” (bij de carwash); ja, zelfs ”onbeperkt knippen” bij de kapper. Bij een christen leeft het besef dat wij geen volmaakte wereld kunnen brengen. Wij zijn immers door de zondeval het juiste zicht op wat goed en wat kwaad was kwijtgeraakt, omdat we meenden dat zelf te mogen bepalen. Onbeperktheid staat op gespannen voet met de matigheid die Paulus in Galaten 5 noemt als onderdeel van de vrucht van de Geest.

Dat een utopie letterlijk een ”niet-plaats” (Grieks: ou-topos) is, merken we nu al. Dat onbeperkt pannenkoeken eten niet gelukkig maakt, daar kom je ’s nachts na je restaurantbezoek wel achter. We meenden de natuur te kunnen beheersen en in plaats daarvan slaat ze hard terug. We meenden door sociale media altijd gezelschap te hebben en in plaats daarvan zijn we samen eenzaam (”Alone together”, de titel van een boek van mediadeskundige Sherry Turkle). Het diepe begrip ”vriend” is verworden tot iets wat je met een muisklik tot stand brengt en ook weer ongedaan maakt. Er is sprake van een ”dialectiek van het modernisme”: ons streven naar maakbaarheid slaat om in zijn tegendeel. In plaats van heer en meester zijn we slaaf geworden. In plaats van geluk hebben we steeds meer een ”unheimisch” gevoel.

Onbeperkt loven

Sinds de renaissance en de verlichting is de mens met zijn vermogens en verstand steeds meer in het middelpunt komen te staan. Met de moderniteit worden wetenschap en technologie gekoppeld in een groot vooruitgangsgeloof. De mens kan de wereld verbeteren. Het postmodernisme houdt daarbij ook nog rekening met wat het individu als ”beter” ziet. Maakbaarheid op maat. Deze onderliggende geestelijke ontwikkeling heeft geleid tot de wereld waarin we nu leven. Hoewel er steeds meer barsten in het maakbaarheidsgeloof komen, proberen we het steeds geraffineerder te maken. Maar het gewenste resultaat blijft uit.

Wat is het Bijbelse alternatief voor beheersing en maakbaarheid? In de eerste plaats erkennen dat wij sinds de zondeval door eigen schuld met een onvolmaakte wereld opgezadeld zitten. Daarom zullen we moeten leren leven met die onvolmaaktheid. De Vlaamse psychiater Dirk de Wachter noemt dat „de kunst van het ongelukkig zijn”. Maar voor een christen is dat niet genoeg. Er is immers het perspectief op een volmaakte wereld die van boven komt. God brengt een nieuwe hemel en een nieuwe aarde. Besloeg bij de schepping de hof van Eden nog maar een deel van de aarde, de nieuwe aarde zal geheel door de tempel in beslag worden genomen. Daar wordt het ”onbeperkt leven en onbeperkt loven”.

Verzekerd

Alleen het loslaten van het beheersingsideaal kan de plaats van het vertrouwen in de samenleving herstellen. Dit kan uitgedrukt worden in twee begrippen die onder meer door Luther gebruikt zijn om de houding van een christen aan te duiden: ”certitudo” en ”securitas”. Securitas is bijvoorbeeld: „ik ben verzekerd tegen brandschade”. Certitudo is wat Paulus in Romeinen 8 schrijft: „Ik ben verzekerd dat noch dood, noch leven…”

We zijn geroepen om waar mogelijk onze verantwoordelijkheid te nemen (de securitas te zoeken). Maar er komt een moment dat we het uit handen moeten geven en ons moeten toevertrouwen aan iets of iemand (beter: Iemand) anders.

Ontvankelijkheid en verantwoordelijkheid zijn beide onmisbaar in het leven. Alle kaarten op certitudo (”Gods water over Gods akker laten vloeien”) is niet waartoe we geroepen zijn. Alle kaarten op securitas leidt tot onvruchtbaar maakbaarheidsdenken. Ware levenswijsheid is te weten waar het een begint en het ander ophoudt. Beide moeten onderworpen worden aan het zoeken naar Gods wil en Zijn eer. Het door menselijke inspanning maakbare leven is een illusie. Het zicht op een volmaakt leven dat door Christus gemaakt wordt een heerlijke realiteit.

De auteur is hoogleraar christelijke filosofie aan de Technische Universiteit Delft. Dit artikel is een samenvatting van de lezing die hij op 9 juni hield voor SGP Next.