Veertig kilo brillenglazen, 3800 koffers, 570 stuks kampkleding en 110.000 schoenen. Maar ook: duizenden kunstwerken en tientallen blikken die het dodelijke Zyklon B hebben bevat. De lijst met overblijfselen van Auschwitz is eindeloos. Ze vormen de stille getuigen van de moord op 1,1 miljoen mensen –voornamelijk Joden– in dit kamp tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Veel sprekende getuigen zijn er inmiddels niet meer. Want degenen die de verschrikkingen van de kampen overleefden en er uit eigen ervaring over kunnen vertellen, zijn een uitstervende generatie. En dus is het extra van belang om de stoffelijke restanten van die periode zorgvuldig te bewaren.

En die zijn er in Auschwitz genoeg, in tegenstelling tot veel andere kampen. Want tegen het einde van de oorlog probeerden de Duitsers veel bewijsmateriaal van begane wreedheden te vernietigen. Treblinka werd zelfs al in 1943 ontmanteld en tot boerderij omgebouwd om de indruk te wekken dat er niets was gebeurd.

Dodenmarsen

Toen het Rode Leger in de loop van 1944 steeds verder oprukte, ondernamen de nazi’s ook in Auschwitz pogingen om de sporen van hun daden uit te wissen. Veel documentatie werd verbrand, putten met as en lijken werden geruimd en duizenden gevangenen werden op de beruchte dodenmarsen naar kampen verder naar het westen gestuurd. Maar in de chaos van de terugtrekking slaagden de Duitsers er lang niet in al het bewijsmateriaal weg te werken.

De Sovjettroepen trokken op 27 januari 1945 het kamp binnen. Ze troffen zo’n 7500 uitgeputte gevangenen aan. In opslagplaatsen vonden de soldaten onder andere meer dan een miljoen tenues en kostuums, 7000 kilo vrouwenhaar en duizenden schoenen.

Zo’n 80.000 van die schoenen zijn op macabere hopen tentoongesteld voor bezoekers. Ze vormen een zichtbaar testament van afgesneden levens. Maar wel een getuigenis dat onderhevig is aan de tand des tijds. Want het leer is inmiddels uitgedroogd en kromgetrokken. De kleuren vervagen en de veters vallen uit elkaar.

Ontroerend

Om ten minste een deel van het schoeisel voor het nageslacht te bewaren, is een team van specialisten in Auschwitz vorige maand begonnen aan een tweejarig project om 8000 kinderschoenen te conserveren. De exemplaren worden gereinigd en behandeld om ze tegen verder bederf te behoeden. De bedoeling is niet om ze weer als nieuw te maken, maar om ze zoveel mogelijk te herstellen in de staat waarin ze bij de bevrijding van het kamp werden aangetroffen.

„Kinderschoenen zijn voor mij het meest ontroerende object, want er is geen grotere tragedie dan die van kinderen”, zei conservator Miroslaw Maciaszcyk deze week tegen persbureau Associated Press. „Een schoen is iets heel persoonlijks. Het is ook een spoor, soms het enige spoor dat we nog van een kind hebben.”

Soms leidt het onderzoek tot verrassende vondsten. Zo ontdekten conservators vorig jaar een bankbiljet van 100 Italiaanse lire in een hak. Op de damesschoen prijkte ook de naam van een fabrikant in Trieste. De drager was dus vermoedelijk van Italiaanse afkomst, maar veel meer is niet bekend.

Enkele exemplaren

Dat was anders met een kinderschoen waarop de naam Vera Vohryzkova stond. Een medewerker van het museum herinnerde zich die naam op een koffer te hebben gezien. Door het combineren van informatie wisten onderzoekers te achterhalen dat Vera op 11 januari 1939 was geboren in een Joods gezin in Tsjechië. In 1943 werd ze samen met haar moeder en broer vanuit Theresienstadt naar Auschwitz gestuurd. Haar vader kwam met een ander transport. Allen werden vermoord.

Het team behandelt zo’n honderd schoenen per week. Er zijn weinig paren in de collectie; de meeste zijn enkele exemplaren. En vrijwel allemaal afkomstig van het laatste transport naar het kamp. De kosten van het project bedragen zo’n 450.000 euro en worden betaald door de Auschwitz-Birkenau Stichting, waarvan Duitsland een van de grootste donoren is.

Het behandelen van de 8000 kinderschoenen zal ze uiteindelijk niet voor de ondergang behoeden. Want tijd is de grootste vijand van het project. „We kunnen die niet stoppen, maar wel vertragen”, zegt conservator Maciaszcyk.