In maart kwam de vijfde Trendanalyse Biotechnologie uit. Deze analyses worden gemaakt door de Gezondheidsraad en de Commissie Genetische Modificatie op verzoek van het ministerie van I&W, mede namens LNV, VWS, EZK en OCW.

De Trendanalyses beschrijven biotechnologische trends en de daaraan verbonden kansen en morele (en juridische) aspecten. Dit met het oog op wenselijk overheidsbeleid. De Trendanalyse van dit jaar gaat uitvoerig in op de volgende drie biotechnologische ontwikkelingen:

De industriële biotechnologie kan een bijdrage leveren aan een volledig circulaire economie. Met name door producten en chemicaliën als brandstoffen en plastics, die nu worden geproduceerd door de petrochemische industrie, te produceren met genetisch gemodificeerde micro-organismen. Dit vermindert de afhankelijkheid van fossiele grondstoffen en bindt CO2.

In de agrosector kan biotechnologie helpen de voedselproductie te verduurzamen. Genetische aanpassing van planten kan de veredeling versnellen van gewassen die bijvoorbeeld beter tegen droogte en verzilting kunnen of resistent zijn tegen ziekten en plagen. Daarnaast wordt gepoogd ”dierlijke” eiwitten te produceren met het oog op de productie van ”kweekvlees” dat vlees van dieren zou kunnen vervangen. Als deze laatste ontwikkeling echt van de grond komt, kan dat grote gevolgen hebben voor de gangbare (intensieve) veehouderij en daarmee voor de agrarische sector en de plattelandsontwikkeling.

In de gezondheidszorg speelt de biotechnologie een rol bij de bestrijding van infectieziekten, bij de behandeling van kanker, bij het voorkomen of behandelen van erfelijke aandoeningen en, in de toekomst, mogelijk bij de transplantatie van dierlijke organen in de mens. Bij dit laatste gaat het om organen uit genetisch aangepaste dieren of uit menselijke cellen bestaande organen die in dieren groeien.

Veiligheid en ruimte

Ook de trendanalyse van 2023 constateert dat die biotechnologische ontwikkelingen gepaard gaan met risico’s voor mens en milieu en met ethische vragen waarover in de samenleving verschillend wordt gedacht. Wet- en regelgeving bedoelt de veiligheid te waarborgen, maar, zo stelt de analyse, moet ook ruimte bieden voor innovatie. De huidige wetgeving wordt als verouderd gezien, omdat die is gebaseerd op wetenschappelijke inzichten uit de jaren 70 en 80 van de vorige eeuw. Het gaat daarbij met name over inzichten over de ecologische risico’s van genetische aanpassingen en de daarop gebaseerde regelgeving.

Modernisering van de regelgeving rond biotechnologie is gewenst, om geen onnodige barrières op te werpen tegen toepassingen die nu als veilig worden beschouwd. Opvattingen over welke toepassingen wenselijk of juist onwenselijk zijn, of hoe mogelijke baten en risico’s afgewogen moeten worden, lopen uiteen en vragen om keuzes door de politiek.

Verschuiving

In de nieuwste trendanalyse wordt de overheid opgeroepen meer samenhang aan te brengen in het onderzoek en de wet- en regelgeving aan te passen aan de nieuwe inzichten en ontwikkelingen. Geeft dit de biotechnologische mogelijkheden (te) ruim baan? Dit is niet wat de opstellers beogen.

De benadering van de maatschappelijke en ethische aspecten in deze analyse vertoont een interessante verschuiving ten opzichte van eerdere trendanalyses. In eerdere trendanalyses kwam de ethiek veelal aan de orde om te zorgen dat de technische mogelijkheden op ethisch verantwoorde wijze zullen worden gebruikt. In deze analyse worden met een beroep op ethiek en maatschappelijke belangen de technische mogelijkheden benaderd vanuit de vraag aan welke biotechnologische toepassingen de samenleving behoefte heeft. Regulering en stimulering van biotechnologisch onderzoek en toepassingen zouden dus moeten passen binnen een normatief kader dat in elk geval de veiligheid bewaakt en de duurzaamheid van onze samenleving bevordert.

Deze benadering werd al bepleit in een evaluerende bespreking van de trendanalyse van 2016, waaraan ik ook deelnam. Vervolgens werd deze benadering bepleit binnen het traject van ”modernisering van de biotechnologiewetgeving” dat in 2017 begon. De maatschappelijke begeleidingsgroep, waaraan zowel niet-gouvernementele organisaties (ngo’s) als universiteiten en biotechbedrijven deelnamen en waaraan ik tot op heden deelneem, nam tot mijn verrassing de gedachte over dat de techniek in dienst moet staan van maatschappelijke noden en behoeften. Ook moeten de toepassingen passen binnen een normatief kader. Als invulling hiervan werden de Duurzame Ontwikkelingsdoelen gekozen.

Waakzaamheid

Natuurlijk blijft het spannend of een dergelijk normatief kader standhoudt tegen de professioneel-wetenschappelijke en economische krachten die ook in de biotechnologie heel sterk zijn. Maar in elk geval is de illusie van een waardenneutrale biotechnologische ontwikkeling, waaraan alleen risico’s en ethische bezwaren sturing kunnen geven, doorbroken en is het primaat van ethiek en politiek benoemd. Voortdurende waakzaamheid blijft echter geboden!

De auteur is emeritus bijzonder hoogleraar christelijke filosofie aan Wageningen Universiteit en
Research.