De zomer van 2015 was om meer dan één reden een pittige. Terwijl heel Nederland bij heerlijke zomertemperaturen vakantie vierde, zat ik lange dagen te zweten op een stevige vertaalklus. In september zou het eerste deel van een biografie over de Amerikaanse oud-­politicus Henry Kissinger worden uitgegeven. Een literair vertaalbureau vroeg mij om de Nederlandse vertaling ervan te verzorgen. En dus werkte ik die zomermaanden aan ”Kissinger. The Idealist”. De Amerikaanse historicus Niall Ferguson beschrijft in deze politieke bildungsroman de ontwikkeling van Kissinger als staatsman – en hoe zijn ervaringen als student, als ondervrager van de nazi’s en als bevrijder van een concentratiekamp hem klaarstoomden tot een van de belangrijkste politici van na de Tweede Wereldoorlog.

Het was ploeteren die zomer. Boekver­talingen –ik verzorg ze vaker– zijn schitterende en eervolle opdrachten. Je mag het resultaat van jarenlang onderzoek door een historicus, politicus of biograaf toegankelijk maken voor een heel nieuwe doelgroep. Eén die je moederstaal spreekt en die door je boekvertaling nieuwe inzichten kan opdoen.

Ik deed de opdracht dan ook graag, maar meer omdat ik ’m mooi en waardevol vond dan omdat hij loonde. De vertaaltarieven zijn laag, waardoor het lastig is om de schoorsteen ervan te laten roken. Bij wijze van spreken dan, want bij het kwik in die zomer van 2015 hoefde de kachel niet gestookt te worden. Gelukkig maar, want voor een paar eurocent per woord vertalen, corrigeren en drukproeven controleren is geen vetpot.

Engels

Herinneringen aan de vertaalklus schoten me te binnen toen de stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB) begin dit jaar de boekverkoopcijfers over vorig jaar publiceerde. In 2022 gingen er, zo bleek, maar liefst 43 miljoen boeken over de toonbank. Dat is een opsteker voor uitgeverijen, boekhandels en auteurs. En ook voor mijzelf een beetje, geef ik toe – als boekvertaler, boekenwurm, boekrecensent, boekenjurylid en (zelfbenoemd) boekenambassadeur.

Nee, lang niet elk boek dat verschijnt is een verrijking. Maar lezen verbreedt je blikveld en verdiept je wereld. Een groeiende boekverkoop is dan ook vooral toe te juichen – zeker omdat ontlezing al jarenlang een bron van zorg is en het aantal lezers in westerse landen al lange tijd afneemt.

Opvallend genoeg nam het aantal verkochte Nederlandse boeken juist wat af. Maar liefst een vijfde van alle boeken die Nederlandse boekhandels verkochten, was in een andere taal. Van die 20 procent was 90 procent in het Engels.

Zou het anderstalige boek in opmars zijn, ten koste van boeken van eigen bodem? 
CPNB-directeur Eveline Aendekerk wist het niet, maar maakte zich wel wat zorgen. „Het zou dom zijn als we onze schouders ophaalden over deze trend”, zei ze tegen RTL Nieuws. „De hele Nederlandse keten van schrijvers, uitgevers en vertalers heeft hier niets aan.” Een terecht punt, want anderstalige boeken zijn vaak het product van een buitenlandse auteur en uitgeverij.

Nederland telt volgens Aendekerk 20.000 auteurs. De meesten van hen verdienen een schnabbel met hun schrijverij; een stuk of honderd houden genoeg aan hun boeken over om er (een beetje) van te kunnen leven. Werk aan de winkel dus, volgens de CPNB-­directeur. Nederlanders zouden boeken in hun moerstaal moeten koesteren en het cultureel literaire klimaat in Nederland moeten beschermen. Want, zei ze, hoe meer Engelstalig wordt gekocht, hoe moeilijker het voor Nederlandse uitgeverijen wordt.

Prijs

Waar komt die opmars van anderstalige boeken vandaan? Heeft die te maken met onze open vensters? Deels wel misschien, want als burgers van een handelsnatie weten we hoe voordelig het kan zijn om de taal van een ander te spreken. Zo spreken we in vergelijking met omliggende landen behoorlijk Engels (zelfs zo goed dat een Engelsman ooit tegen me verzuchtte dat Nederlanders hardnekkig Engels tegen hem bleven praten ook al wisten ze dat hij het Nederlands beheerst).

Maar mogelijk is de markt zelf ook debet aan de ontwikkeling. Neem bijvoorbeeld de boekenprijs. Wereldwijd spreken ongeveer 335 miljoen mensen Engels als moedertaal. Dat zijn er ruim dertien keer zo veel als de 25 miljoen mensen met het Nederlands als moedertaal. Met zo’n afzetmarkt kan een uitgever zijn boeken op grotere schaal –en dus relatief goedkoper– laten drukken. Mede daardoor betaalden kopers van ”Kissinger. The Idealist” zo’n 50 dollar (45 euro), terwijl kopers in den lande bijna 60 euro stuk­sloegen op de Nederlandse vertaling. Zij 
waren daarmee zo’n 15 euro duurder uit – geld dat ze konden besparen door de 
oorspronkelijke editie aan te schaffen.

Nu is de Nederlandse boekenprijs goed te verklaren. Deel 1 van de Kissinger-biografie werd geschreven door een gevierd auteur, de Nederlandse uitgeverij betaalde vertaalrechten aan de Engelse uitgeverij, er moest worden geïnvesteerd in een vertaler en een legertje redacteurs, papier kostte natuurlijk geld en er moest ook nog wat overschieten voor de boekhandel en de uitgever. En omdat er nu eenmaal minder Nederlanders zijn die de vertaling kopen moet het boek wel duurder in de markt worden gezet dan z’n Engelse variant.

Dat kostenplaatje kan zonder uitzondering worden gebruikt voor welk anderstalige boek dan ook dat naar het Nederlands wordt vertaald.

In nichemarkten, zoals de reformatorische boekenwereld, speelt dat kostenplaatje zelfs nog sterker. Die vormen immers maar een fractie van de totale boekenmarkt – en dus zijn vertalingen bijna automatisch duurder. Daardoor kan het gebeuren dat je voor een tientje Augustinus’ ”Confessiones” in het Engels op de kop tikt, maar voor de Nederlandstalige ”Belijdenissen” meer dan het dubbele betaalt.

Komt nog bij dat een Engelstalige editie van een boek vaak eerder op de markt verschijnt dan de Nederlandse vertaling. Wie hier niet nog maanden op wil wachten schaft eerder het origineel aan. Kopers van de oorspronkelijke editie krijgen bovendien toegang tot de boodschap zoals de auteur die heeft bedoeld – zonder eventuele culturele filters van vertalers, redacteurs en uitgevers. Want hoe zorgvuldig die ook te werk gaan, er bestaat altijd de kans dat in hun werk de eigen achtergrond en woordenschat door­klinken.

TikTok

Zaten er tussen de buitenlandse boeken die vorig jaar over de Nederlandse toonbanken vlogen veel boeken waarvan een vertaling op stapel stond of die zelfs al in vertaling waren verschenen? Speelden economische motieven een rol voor de kopers? Of had de stijgende verkoop van anderstalige literatuur ook met het aanbod aan Nederlandse literatuur te maken? Die vragen bleven onbeantwoord in de analyses en duidingen naar aanleiding van de boekencijfers. Maar juist die antwoorden kunnen helpen om de ontwikkeling beter te begrijpen.

In de Boekenweek van 2022 interviewde de NOS een aantal jongeren over hun leesvoorkeur. Wat bleek: ze lazen vooral Engelstalige boeken, want die sloten meer aan bij hun interesse. Dat is te begrijpen, want hoe groter een taalgebied is, hoe groter de kans is dat hij originele auteurs bevat. Die voorzien misschien in een lacune in de Nederlandse literatuur – een die auteurs en uitgevers van eigen bodem niet kunnen (of durven) opvullen.

Ook de jeugdcultuur speelt een rol. Op TikTok, het populairste socialemedia­platform onder jongeren, delen buitenlandse lezers hun favoriete boeken in zogenaamde BookToks. Die inspireren ook Nederlanders om over de grens te lezen. Pech dus voor Nederlandse uitgevers en auteurs: zij hebben het nakijken.

Moeten ze vrezen voor hun broodwinning? Dat is maar de vraag. Het marktaandeel van Engelstalige boeken in Nederland nam sinds 2017 weliswaar met meer dan 50 procent toe, maar voorlopig valt er voor Nederlandse auteurs en uitgevers nog genoeg te winnen. Ze kunnen bijvoorbeeld de kunst hier afkijken van buitenlandse uitgevers. Als ze hun publiek nog meer opzoeken en met minder voor de hand liggende thema’s durven te experimenteren, winnen ze misschien een heel nieuwe wereld. Het zou de Nederlandse literatuur rijker dan ooit maken.

Blijft het probleem van de boekenprijs: die ondervang je als uitgever maar moeilijk in een kleine markt, waar anno nu ook de stijgende papierprijs nog eens zijn donkere schaduw overheen werpt. Dat vraagt om investeringsbereidheid van lezers. Maar die neemt ongetwijfeld toe als het aanbod verrijkt.

Wat betreft de vertaling van Kissinger: die ligt inmiddels in de ramsj, meer dan de helft goedkoper dan de Engelse uitgave. Om het geld hoef je ’m dus niet meer te laten liggen…