Er kwamen antitankwapens, drones, artillerie voor langere afstanden, tanks en wie weet in de toekomst zelfs straaljagers. Maar er is nog een ander heel invloedrijk wapen, dat meestal niet in deze rijtjes voorkomt. Dat is de geschiedenis, en dan vooral hoe de geschiedenis voor het eigen karretje wordt gespannen. Geschiedenis, mits goed ingezet, kan een heel overtuigend verhaal leveren over nut en noodzaak van de oorlog. Zó goed, dat twijfels die je mocht hebben zomaar kunnen verdampen.

Hoe dat werkt, hebben we nu een jaar van dichtbij kunnen zien. Deze week nog werd het wapen van stal gehaald in de vrijwel gelijktijdige speeches van de Russische president Poetin in Moskou en de Amerikaanse president Biden in het Poolse Warschau.

Poetin herhaalde al direct in het begin van zijn toespraak een aantal kernelementen die hij al veel vaker heeft benoemd: Oekraïne is „onze historische grond”, land dat nu geregeerd wordt door een „neonaziregime”.

Bam. Daar zijn al direct twee grote historische claims gemaakt. Eén, die van de neonazi’s, verbindt Oekraïne met de foute partij uit de Tweede Wereldoorlog. De andere, van de historische grond, gaat meer dan duizend jaar terug, toen Kiev de hoofdstad was van het proto-Russische Kievse Rijk. De suggestie is dat de aloude Russische orde die daar sindsdien altijd heeft geheerst, door het huidige neonaziregime aan de kant is gezet. De logische conclusie is dan dat Rusland geroepen is om deze orde te herstellen door actief in te grijpen. Het valt op dat Poetin dit soort historische claims door de jaren heen steeds vaker heeft gemaakt. Historici Niels Drost en Beatrice de Graaf toonden dat recent helder aan in een analyse van meer dan 11.000 toespraken en uitspraken van Poetin.

Anti-Ruslandproject

Vanuit Poetins optiek rechtvaardigt de geschiedenis dus zijn besluiten. Maar dat niet alleen. Hij gebruikt historische gebeurtenissen ook om de tegenstander zwart te maken. „Zij”, de vijanden, aldus Poetin, gedragen zich nu in Oekraïne net zo eerloos als eerder toen ze Joegoslavië, Irak, Libië en Syrië verwoestten. De westerse elites zijn gedurende de lange eeuwen van kolonialisme eraan gewend geraakt om „te spugen op de hele wereld”, en in het bijzonder op Rusland.

Op sommige claims die Poetin maakt, valt heel wat af te dingen. Zo is het historisch moeilijk vol te houden om de huidige Oekraïense regering als neonazi’s te typeren. Ook negeert Poetin dat een over de jaren sterk gegroeid deel van de Oekraïners wel degelijk zelf aansluiting wil bij het Westen. Ze worden niet „onderdrukt”.

Maar desondanks staan er wel degelijk valide historische feiten in Poetins betoog. Het punt is: historische feiten zijn geduldig. Je kunt ze gebruiken op de manier die je wilt. Dat weet Poetin zelf ook. Het is precies wat hij zijn tegenstanders verwijt: „Ze houden nooit op met liegen en verdraaien van historische feiten terwijl ze onze cultuur, de Russisch-Orthodoxe Kerk en andere traditionele religieuze organisaties in ons land aanvallen.”

Ook in Poetins eigen betoog zijn historische feiten echter vooral bedoeld als nuttige pijlers die zijn overkoepelend raamwerk dragen. Hij wil een groot verhaal vertellen; dat het Westen al eeuwenlang één groot „anti-Ruslandproject” probeert te realiseren. Dit idee zit verweven door zijn hele speech. „Mensen met kennis van de geschiedenis realiseren zich in ieder geval tot op zekere hoogte dat dit project dateert uit de 19e eeuw. Het Oostenrijks-Hongaarse rijk en Polen hadden dit project voor één doel bedacht, namelijk om Rusland te beroven van deze historische gebieden die nu Oekraïne worden genoemd. Dit is hun doel. Er is hier niets nieuws; ze herhalen alles.”

Eetlust van een autocraat

Dat is de Russische kant. Maar uiteraard is dat niet de enige kant waar geschiedenis wordt ingezet als wapen. Het geldt ook aan de westerse kant, hoewel in veel mindere mate. Wat opvalt, is dat de verwijzingen aan die kant bijna nooit duizend jaar of langer teruggaan. Hier geen grote verhalen van een gedroomd verleden; de geschiedenis blijft meestal dicht bij huis. Vooral herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog doen het goed.

De speech van de Amerikaanse president Biden in Warschau deze week laat dat zien. „De principes die al meer dan 75 jaar de hoeksteen waren van vrede, welvaart en stabiliteit op deze planeet, dreigen te worden vernietigd”, zei hij. Hij verweet Poetin dat hij een oud historisch rijk opnieuw wil bouwen, terwijl de geschiedenis verder is gegaan.

Net als bij Poetin is ook bij Biden een overkoepelend raamwerk te bespeuren dat gestut wordt door historische feiten. Dat raamwerk is dat de vrije wereld (lees: het democratische Westen) wordt bedreigd door Russische agressie. „We zien vandaag opnieuw wat de mensen in Polen en de mensen in heel Europa al tientallen jaren zagen: de eetlust van de autocraat kan niet worden gestild”, zei Biden daarover. De Oekraïense president Zelensky zegt min of meer dezelfde dingen in zijn speeches, zo onderzocht de Britse historicus Sam Edwards. Hij strooit rijkelijk met termen als vrijheid en democratie, vooral als het zijn bedoeling is meer westerse steun los te krijgen.

En ja, ook deze staatshoofden verdraaien feiten als dat zo uitkomt. Zo meldde Biden dat democratieën vandaag de dag sterker worden en autocratieën zwakker. Het tegendeel is waar.

Eschatologische toekomst

Wat je aan het eind overhoudt, zijn twee diametraal tegengestelde wereldbeschouwingen. Het Russische verhaal van een westers anti-Russisch project, en het westerse verhaal van door Rusland bedreigde vrijheid. Twee grote verhalen, die beide gerechtvaardigd willen worden door de geschiedenis. Met de al dan niet uitgesproken belofte dat het verleden in de toekomst hersteld gaat worden.

Probleem is alleen dat de geschiedenis daarmee wordt overvraagd. Uiteindelijk is de waarheid meer dan een opeenstapeling van historische feiten. Ze is ook meer dan een overkoepelend raamwerk waarin de ander als de boeman figureert.

Maar als je eigen versie van de geschiedenis het enige ware narratief wordt, zoals je vooral aan de Russische kant ziet gebeuren, word je ook zelf verantwoordelijk om de eschatologische toekomst die daarbij hoort te creëren. Hoe je dat doet? Bijvoorbeeld door oorlogen en invasies te beginnen. Die zijn historisch gezien eerder regel dan uitzondering bij machtige mannen die bogen op een roemrucht verleden – ook al leveren ze zelden die toekomst op die jouw versie van het verleden belooft.

Journalist Jacob Hoekman speurt in de cultuurgeschiedenis naar antwoorden op weerbarstige vragen bij het nieuws.