Cultuur & boeken

Concentratiekamp Buchenwald centraal in nieuwe roman Catherine Chidgey

De Duitse kampcommandant van Buchenwald maakt een afspraak met een gevangene. Dit wankele ultimatum is een van de thema’s in ”Wij hebben het geweten”, de nieuwe roman van Catherine Chidgey.

Willy Wouters-Maljaars

24 February 2023 15:16

beeld iStock

In 1937 wordt in de nabijheid van Weimar een concentratiekamp opgericht. Het krijgt de naam Ettersberg, later Buchenwald.

Op 15 april 1945 worden de inwoners van Weimar door de geallieerden gedwongen dit concentratiekamp te bezoeken, dat dan net bevrijd is. Geschokt kijken ze om zich heen en volgens de overlevering mompelen ze: „Wir haben es nicht gewusst.”

De titel ”Wij hebben het geweten” moet bewust gekozen zijn door de Nieuw-Zeelandse Catherine Chidgey (1970). Ze is universitair docent creatief schrijven en schreef meerdere bekroonde romans. Voor dit boek maakte ze gebruik van ooggetuigenverslagen over Buchenwald, interviews met gevangenen, brieven, memoires, dossiers en weergaven van getuigenverhoren tijdens de processen tegen oorlogsmisdadigers. Dat is merkbaar tijdens het lezen; haar boek heeft een groot realiteitsgehalte. Dit in tegenstelling tot zo veel verschenen romans waarbij een kamp niet veel meer is dan een decor voor de meest heldhaftige of romantische verhalen. Ik denk niet dat zo’n plaats op aarde zich daarvoor leent.

Kanker

We volgen het verhaal vanuit vier perspectieven. Greta Hahn is de vrouw van kampcommandant Dietrich Hahn. Vanuit München verhuist ze naar Buchenwald omdat haar man hier te werk gesteld wordt. Ze wil er niet zijn, maar haar man verzekert haar „dat er vanuit de villa niets te zien is” en naïef als ze is, gaat ze akkoord. Ze zorgt voor haar zoon Karl-Heinz en houdt zich bezig met voor haar belangrijke zaken als het uitzoeken van gordijnen, de jacht naar luxeartikelen met haar buurvrouw en het aansturen van haar dienstbode Josef Keiner, Jehovah’s getuige en kampbewoner. Maar dan zet de komst van eierstokkanker een streep door haar leven.

Haar man Dietrich bevindt zich naar eigen idee in de glorietijd van zijn leven. Hij is er trots op getrouwd te zijn met Greta, die een bloedlijn heeft die zuiver is tot 1700. Hij denkt promotie te maken in Buchenwald en wil alles tot in de puntjes geregeld hebben. Hahn is van mening dat de gevangenen blij mogen zijn met een eigen ziekenboeg, tandarts, de voedselvoorziening en zelfs een eigen bordeel. Dan krijgt hij te maken met allerlei tegenslagen. Zijn voorganger Koch heeft fraude gepleegd en dat achtervolgt hem. Daarnaast verzwaart de enorme overbevolking van het kamp zijn taak enorm. Als ook zijn vrouw ziek blijkt te zijn, zoekt hij naar een manier om alles weer glad te strijken. Als hij hoort over een arts die genezing van kanker bereikt heeft door het gebruik van een elektrische stimulator laat hij die arts onschuldig veroordelen en haalt hij hem naar Buchenwald.

Die gevangene is Lenard Weber, afkomstig uit Frankfurt. Tijdens zijn werk als ziekenhuisarts is hij geïntrigeerd geraakt door de kracht van elektrotherapie om tumoren te vernietigen. Met een eigengebouwd elektrostimulatieapparaat voert hij enkele (tijdelijke) succesvolle behandelingen uit. Alles komt in een ander licht te staan als de directeur van het ziekenhuis hem verplicht te scheiden van zijn Joodse vrouw om zijn baan niet in gevaar te brengen. Zelf kan hij als Mischling (één Joodse grootouder) nog aan het werk blijven. Gedwongen laat hij zijn vrouw en dochter Lotte achter. Na hun wegvoering naar het kamp in Theresienstadt wordt zijn hoop op weerzien beproefd. Als blijkt dat hij ingezet wordt om Greta Hahn te genezen van kanker, stelt hij Hahn een wankel ultimatum: hij werkt mee als Hahn zijn invloed aanwendt om het leven van zijn vrouw en dochter te sparen.

Tussendoor worden de persoonlijke bespiegelingen van duizend inwoners van Weimar weergegeven. De mensen die de ogen afhouden van al het lelijke en schone handen houden.

Röntgenstralen

De verschillende verhaallijnen geven op geen enkele manier verwarring; de scheidingen zijn heel goed aangegeven en in de loop van het verhaal wordt de lezer steeds alwetender. Chidgey heeft een sterk boek geschreven. Regelmatig heb ik de neiging het boek neer te leggen om me er even aan te onttrekken, maar het idee Weimariaans te zijn, weerhoudt me ervan. Veel zaken zijn niet te bevatten en hoewel de schrijver zeker niet in details treedt maag omkerend. Chidgey doorziet de mensen in dit boek als met röntgenstralen.

En ik besef dat niet alleen de inwoners van Weimar een beperkte blik hadden. Het is mensen eigen om in deze situatie een web van leugens te creëren om te overleven. Om de hoop niet te verliezen. Wie kan ik de maat nemen als ik mezelf maar een klein beetje ken? Ik houd m’n mond en kan bijna niet anders dan verlangen naar de gerechtigheid van het leven op de nieuwe hemel en aarde. En onwillekeurig herhaal ik de woorden van Leo Vroman:

„Kom vanavond met verhalen/ hoe de oorlog is verdwenen/ en herhaal ze honderd malen/ alle malen zal ik wenen.”