„Eindelijk waren ze klaar. We waren niet helemaal kaal, ze hadden genoeg lelijke plukken en lokken overgelaten om ons er ernstig verminkt uit te laten zien. (…) Ik smeekte om genade. Hadden anderen dat ook gedaan, vroeg ik me af, terwijl ik veilig in mijn huis zat op die andere plek en met mijn poppen speelde? Hadden anderen net zo gesmeekt als ik? Hun smeekbeden waren onbeantwoord gebleven, terwijl zij onschuldig waren, dus waarom zouden die van mij wel worden gehoord?”

Parijs, 1946. De vijftienjarige Gretel en haar moeder zijn na de Tweede Wereldoorlog uit Duitsland gevlucht. Haar vader is als oorlogsmisdadiger opgehangen en haar moeder probeert aan een gevangenisstraf te ontkomen. Ze verzinnen valse namen, maar worden toch al snel ontdekt door nazi-jagers en vervolgens hardhandig kaalgeschoren – een straf die zogeheten ”moffenmeiden” na de bevrijding overal ter wereld moesten ondergaan.

Het incident is het begin van het overweldigende schuldgevoel dat Gretel haar leven lang met zich meedraagt. In ”Toen de wereld brak” blikt ze als inmiddels 91-jarige vrouw terug op haar leven. Ze woont in Londen onder een andere naam, spreekt accentloos Engels, heeft haar hele leven gelogen over haar afkomst en praat met niemand over haar vroegere ontsnapping uit Duitsland. En al helemaal niet over haar vader, commandant van het meest beruchte concentratiekamp van de nazi’s, of over het lot dat haar broertje Bruno trof.

Oudwis

Bruno is de hoofdpersoon in John Boynes eerdere roman ”De jongen met de gestreepte pyjama” (2006). In de Tweede Wereldoorlog verhuist hij met zijn ouders en zusje naar Polen, naar een huis met een hoog hek ernaast, dat Bruno afschermt van de vreemde mensen die hij daar ziet bewegen. Hij raakt bevriend met het Joodse jongetje Shmuel achter dat hek, een vriendschap met verstrekkende gevolgen.

De 51-jarige Ierse schrijver Boyne had plannen om meteen na de verschijning van ”De jongen in de gestreepte pyjama” al te beginnen aan het vervolg met het verhaal van Gretel. Maar het grote verkoopsucces overrompelde hem zo dat het Worddocument ”Gretels verhaal” jarenlang op zijn pc bleef staan. Pas tijdens de coronapandemie begon hij voorzichtig weer met schrijven. In de loop van de jaren is hij ook milder gaan kijken naar Gretels verhaal, zei hij in een interview met het Belgische tijdschrift Humo. „Hoe ouder je wordt, hoe gemakkelijker dat gaat.”

Zijn nieuwe roman is dan ook geschreven 
vanuit een heel ander perspectief, dat van iemand die terugkijkt op haar leven. Dat staat in schril contrast met de naïeve toon van de kleine jongen uit Boynes eerste boek. Bruno heeft aanvankelijk geen idee dat hij nu naast een vernietigingskamp woont. Hij noemt het kamp dat hij in gesprekken aan tafel voorbij hoort komen ”Oudwis” en heeft het over de ”Furie” die een keer op bezoek is geweest. Langzaam ontdekt hij meer over het lot van de mensen achter het hek. „Hij vroeg zich af wat er aan de hand kon zijn in Oudwis en of het niet een heel slecht idee was als de mensen er zo ongezond door uit gingen zien.”

Juist de kinderlijke toon hakte er bij veel lezers in. Als Bruno langzaam meer vragen gaat stellen, ontdek je samen met hem opnieuw hoe verschrikkelijk de situatie in een vernietigingskamp is. Wie het boek heeft gelezen, voelt de schok die achterblijft.

Schuldgevoel

In ”Toen de wereld brak” staat de oudere zus van Bruno centraal. Zij heeft al veel bewuster meegemaakt wat er aan de hand was in de oorlog. Zo nam haar vader haar een keer mee het kamp in. Ze wist wat daar gebeurde. Destijds nam ze die situatie als min of meer vanzelfsprekend aan, maar na de oorlog komen de vragen. En het schuldgevoel, waar ze haar hele leven mee blijft worstelen. „Schuldgevoel achtervolgde je op straat, verstoorde de meest alledaagse momenten met de herinnering aan dagen en tijdstippen waarop je iets had kunnen doen om een tragedie te voorkomen maar ervoor had gekozen niets te doen. Toen je ervoor koos in plaats daarvan met je poppen te spelen. Of spelden in de kaart van Europa te steken, om de voortgang van de troepen te markeren.”

Boyne roept met haar verhaal, dat helaas wordt ontsierd door een paar vloeken, confronterende vragen op. In hoeverre kan Gretel zich onttrekken aan iets waar ze getuige van is geweest, al was ze nog jong? Hoe rijmt ze het beeld van een vader van wie ze houdt met zijn functie als kampcommandant? En in het verlengde daarvan: wat zou je als lezer zelf doen, op zo’n jonge leeftijd? Kun je als twaalfjarige al verantwoordelijkheid nemen voor de dingen die je ziet?

De kracht van goede literatuur is dat je over die vragen gaat nadenken. Niet alles is zwart of wit, of een vraag die gemakkelijk te beantwoorden is. Goede verhalen draaien om discussie, ze zorgen ervoor dat je met elkaar in gesprek gaat.

Kritiek

Die discussie kwam zeker ook op gang na de verschijning van Boynes eerste boek. Naast lovende recensies kreeg hij ook veel kritiek, zoals wel vaker gebeurt bij een verhaal dat een grote impact heeft. Zo zou Bruno veel te naïef zijn voor een negenjarige jongen. Kon hij echt niet weten wat er aan de hand was in het kamp? Ook zou het verhaal feitelijk gezien niet kloppen, want in werkelijkheid werden de meeste jonge kinderen meteen na aankomst in Auschwitz naar de gaskamer gestuurd, of ze werden gebruikt voor vreselijke medische experimenten. Bruno had dus helemaal geen vriendschap kunnen sluiten met het Joodse jongetje Shmuel.

De woordenwisseling over de „feitelijke onjuistheden” in het boek liep op een gegeven moment zo hoog op dat het Auschwitz-museum zelfs twitterde dat het boek „vermeden moet worden door iedereen die de Holocaust bestudeert of lesgeeft over de oorlog”.

De schrijver zelf reageerde op de kritiek door te melden dat het verhaal een fabel is, een abstracte versie van de werkelijkheid. Bovendien is er een verschil tussen non-fictie en literatuur. Wie zich duidelijk realiseert dat hij fictie leest, bovendien geschreven vanuit het perspectief van een kind, zal Boyne de feitelijke onjuistheden vergeven. Al blijft de vraag bestaan: realiseert elke lezer zich dat voldoende?

In ”Toen de wereld brak” geeft hij in een terugblik trouwens wel een korte verklaring voor de aanwezigheid van het jonge Joodse jongetje in het kamp. Shmuel mocht van de nazi’s in leven blijven omdat hij kogelhulzen moest schoonmaken; met zijn kleine vingers kon hij dat gemakkelijker doen dan de grotere mannen.

Hoewel zijn nieuwe boek nog maar net is gepubliceerd, zijn ook hier al wat kritische geluiden over verschenen; zo zou het te veel sympathiseren met nazi’s.

Maar wie zo denkt, heeft de boodschap van het verhaal niet begrepen, vindt Boyne. In een epiloog schrijft hij: „Net als de rest van de mensheid is Gretel een en al tekortkomingen en tegenstrijdigheden. Ze is in staat tot momenten van grote goedheid maar ook tot afschuwelijke wreedheid, en ik hoop dat de lezers nog lang over haar zullen nadenken nadat ze het boek uit hebben, en zich wellicht zullen afvragen wat zij zouden hebben gedaan in haar plaats. (…) Schrijven over de Holocaust is een beladen bezigheid, en iedere romanschrijver die zich daaraan waagt, neemt een enorme verantwoordelijkheid op zich. Niet voor het overdragen van kennis, wat de taak is van de non-fictie, maar voor het onderzoeken van emotionele waarheden en authentieke menselijke ervaringen.”

De jongen in de gestreepte pyjama, John Boyne; uitg. Meulenhoff; 208 blz.; € 16,99

Toen de wereld brak, 
John Boyne; 
uitg. Meulenhoff; 416 blz.; € 22,99