”Monumenten voor Nassau en Oranje”
Auteur: Emerentia van Heuven-van Nes e.a. (red.)
Uitgeverij: Barjesteh van Waalwijk van Doorn & Co’s (Stichting Je Maintiendrai Nassau), Rotterdam, 2004
ISBN 90 5613 074 9
Pagina’s: 312
Prijs: € 40,-. Britten en Nederlanders zijn heel verschillend. Het aantal monumenten in het straatbeeld is daar het bewijs van. In Engeland staat op bijna elk plein een gedenkteken. Nederland kent geen rijke traditie als het om monumenten gaat. Toch zijn er genoeg te vinden. Vooral voor de Oranjes en de Nassaus, zo blijkt uit het boek ”Monumenten voor Nassau en Oranje” waarin er zo’n 130 op een rij staan.

Doe maar gewoon, zo lijkt al eeuwen het motto van de Nederlander te luiden. Van grootse monumenten voor beroemde Nederlanders is amper sprake. Zelfs niet voor de Nederlandse stadhouders en vorsten. Het Onafhankelijkheidsmonument voor koning Willem I op het Haagse Plein 1813 is wellicht nog het indrukwekkendst qua omvang. Maar wie kent dit gedenkteken?

Het graf voor Willem van Oranje in Delft is wellicht een uitzondering. Dat kennen veel Nederlanders, zeker na de recente koninklijke begrafenissen. Maar dat monument is een praalgraf dat ook nog eens in een kerk staat. In parken en op pleinen is het kaal in Nederland. Wellicht dat daarin dit jaar wat verbetering komt, nu koningin Beatrix haar 25-jarig regeringsjubileum hoopt te vieren.

Brug
Het overzicht in het boek ”Monumenten voor Nassau en Oranje” begint met een ander praalgraf: dat van de Nassaus in de Grote Kerk van Breda. Door het huwelijk van Engelbrecht I, graaf van Nassau, met de zeer welgestelde Johanna van Polanen in het jaar 1403 gingen de Nassaus tot de hoge adel van Europa behoren. Bij die status hoorde een grafmonument van aanzien, vonden de nabestaanden. Zo geschiedde. Toch werd Breda niet dé begraafplaats van de Oranjefamilie.

Was Breda -destijds de hofstad- niet belegerd geweest in het jaar van de moord op Willem van Oranje, dan had ook de Vader des Vaderlands in de Brabantse stad zijn laatste rustplaats gekregen. Nu kreeg Delft de eer. Het Delftse praalgraf -dat pas veertig jaar na de dood van de prins verrees- krijgt de verdiende aandacht.

Het oudste genoemde gedenkteken voor een van de Oranjes in de openbare ruimte bevindt zich in Franeker. Daar hangt een gedenksteen die betrekking heeft op het ongeluk van Johan Maurits (1604-1679), vorst van Nassau-Siegen, die met zijn paard en gevolg tijdens een bezoek aan de Friese stad door de brug zakte en op het nippertje werd gered.

Een bloeitijd voor Oranjemonumenten vormt de negentiende eeuw, zo blijkt uit het overzichtswerk. Door de Europese politieke situatie leefde het nationalisme toen sterk in Nederland. In die tijd kwam bijvoorbeeld het fraaie ruiterstandbeeld van Willem van Oranje op het plein voor Paleis Noordeinde tot stand.

Vergeten
Het boek ”Monumenten voor Nassau en Oranje” is waardevol omdat het gedenktekens aan de vergetelheid ontrukt. Zo komt het graf van graaf Willem Maurits (1679-1753), bastaardkind van prins Maurits, in de hervormde kerk in Ouderkerk aan den IJssel aan bod. Onbekend zijn ook de door stadhouder Willem V opgerichte zuil voor de Vrede van Rijswijk in de Rijswijkse bossen, de Scheveningse obelisk ter gelegenheid van de landing van koning Willem I en de gevelversiering met de Watersnoodbijbel ter ere van koning Willem I in Huizen. In Heumen is in de hervormde kerk eveneens een minder bekend monument te vinden: ter ere van de graven Lodewijk en Hendrik van Nassau, die in 1574 sneuvelden in de strijd voor het vaderland.

In het laatste deel van het boek valt op dat er relatief veel monumenten voor koningin Wilhelmina in Nederland staan. Haar rol als moeder des vaderlands tijdens de oorlog is daar de verklaring voor.

De samenstellers van het boek hebben ook aandacht voor de vormgeving van de gedenktekens. In de twintigste eeuw kregen de monumenten duidelijk een ander karakter. De vormgeving werd vrijer. En zeker in de tweede helft van de vorige eeuw werden de Oranjes meer en meer als gewone mensen afgebeeld. Het beeld van koningin Beatrix op de fiets zoals dat in natuurgebied de Posbank bij Rheden staat is daar een voorbeeld van.

Een bijzonder, modern monument staat in het Wieselsche Bos bij Apeldoorn. Daar heeft koningin Beatrix in 1998 ter gelegenheid van haar zestigste verjaardag de ”Boomstronkenkathedraal” laten realiseren. Dit monument bestaat uit veertig bronzen boomstronken, opgesteld in de vorm van de kathedraal van het Franse Reims. De Koningin wilde zo haar warme band met de door haar geliefde en uitgestrekte Kroondomeinen uitdrukken.

Over de grens
De auteurs keken ook over de grens. Zo zijn er beschrijvingen te vinden van Nassau- en Oranje-praalgraven in het Duitse Siegen en in de dom van Berlijn, van een Oranjeboom in het Duitse Oranienbaum en van het Reformatiemonument in Genève, waar Willem van Oranje ook een plaats op heeft gekregen. In 2000 kreeg ook de bakermat van de Nassaus, Dillenburg, een beeld van deze prins.

Engeland heeft veel standbeelden ter ere van stadhouder Willem III, die het tot koning van Engeland bracht na zijn inval in 1688. Samen met zijn vrouw Maria Stuart ligt hij begraven in de Londense Westminister Abbey. Twee eenvoudige stenen in de vloer verwijzen naar het bijzondere koningspaar.

Buiten Europa staan opvallend veel Oranjebeelden op de Antillen. De Oranjes hebben zich zeker de laatste eeuw in een warme belangstelling van de Antillianen mogen verheugen.

De beschrijving van de ongeveer 130 monumenten wordt voorafgegaan door een korte Oranje-Nassau-geschiedenis en de ontstaansgeschiedenis van monumenten in Nederland, met bijzondere aandacht voor de negentiende eeuw, toen veel monumenten werden opgericht. Het laatste hoofdstuk van de inleiding toont aan dat het soms erbarmelijk is gesteld met monumenten. De tand des tijds, het weer en de milieuvervuiling doen veel gedenktekens geen goed. Dat vraagt om actie, zo bepleit de auteur.

De beschrijving van de monumenten -gesorteerd op jaar van totstandkoming- is gedetailleerd en goed geïllustreerd. Per monument wordt de ontstaansgeschiedenis beschreven en worden veel details weergegeven, zoals over ontwerper c.q. beeldhouwer, de afmetingen, het materiaal en de locatie.