„Als de geschiedenis doorwerkt in het heden, en ook nu nog tot pijnlijke situaties leidt.” Dat is het korte antwoord van Coen van Galen, historicus oude en sociale geschiedenis, op de vraag wanneer een historisch feit excuses verdient. „De slavernij werd lang gezien als een fenomeen uit het verleden dat nu niet meer relevant is. Maar nabestaanden beleven dat anders. De slavernij lijkt ook nu nog door te werken in de manier waarop de maatschappij omgaat met mensen van een ander ras.”

Zwarte Piet en Black Lives Matter brachten de afgelopen jaren het maatschappelijk debat op gang. Die discussie heeft volgens Van Galen zichtbaar gemaakt dat die gevoelens nog steeds spelen.

Ook Gert Oostindie, emeritus hoogleraar koloniale en postkoloniale geschiedenis, vindt dat de impact die een gebeurtenis vandaag de dag heeft bepalend is voor excuses. „De vraag is: doet het nu nog pijn? Spanjaarden hoeven wat mij betreft geen excuses aan te bieden voor de bezetting van ons land in de zestiende eeuw. Niemand is daar nu nog mee bezig. Maar de slavernij is geen gestolde geschiedenis. Die werkt door tot in het heden, bijvoorbeeld in racistische denkbeelden.”

In de Nederlandse geschiedenis ziet Oost­indie op dit moment verder geen gebeurtenissen waarbij behoefte leeft aan excuses. „Wel zou bijvoorbeeld Turkije excuses moeten aanbieden voor de Armeense genocide, ook een historisch feit dat tot op de dag van vandaag doorwerkt. Maar dat zal voorlopig niet gebeuren, want het land erkent de volkerenmoord niet eens.”

Excuusgolf

Oostindie bepleit terughoudendheid. „De overheid moet niet voortdurend excuses aanbieden. Dan betekenen ze niets meer.” Het moet gaan om grote gebeurtenissen waarvoor de staat verantwoordelijk is, stelt hij. „De slavernij heeft eeuwen geduurd en vormde een dieptepunt in de koloniale geschiedenis. De Nederlandse overheid heeft dat in allerlei vormen gestimuleerd, gedoogd en gefaciliteerd. Dat vind ik dus wel een excuus waard.”

Van Galen noemt het „onwaarschijnlijk” dat allerlei groepen straks genoegdoening eisen van Den Haag. „Het is best een zwaar middel. Kijk alleen maar naar de discussie over het precieze moment.”

Henri Beunders, emeritus hoogleraar ontwikkelingen in de publieke opinie, ziet wel degelijk het risico van een excuusgolf. „Als je eenmaal begint met excuses en schadevergoedingen, weet je niet waar het eindigt.” Dat wordt nog versterkt doordat de rechterlijke macht volgens hem politieker is geworden. „Neem de Urgenda-zaak. De rechter zegt dan niet: „De regering gaat over het klimaatbeleid”, maar maant de overheid juist tot optreden.” Hij vreest dat er steeds vaker groepen in de samenleving naar de rechter zullen stappen, „mét een kassabonnetje”.

Tabaksindustrie

Dat komt ook omdat individuele gevoelens steeds belangrijker worden, betoogt Beunders. „De overheid toont zich gevoelig voor opwinding op Twitter en de opiniepagina’s in ochtendbladen. In de media lees je veel verhalen van mensen die worstelen met dit en moeite hebben met dat. Het gaat allemaal over gevoelens. Ook onder christenen zie ik dat stevige overtuigingen plaatsmaken voor twijfel en emoties. Door die ontwikkeling kunnen gebeurtenissen met terugwerkende kracht enorm belangrijk worden voor mensen. Ze zoeken vervolgens naar zondebokken die met excuses moeten komen.”

Vooral rond thema’s waarover de publieke opinie verandert, ziet hij dat risico. Roken bijvoorbeeld. „De tabaksindustrie stond al meermalen terecht en straks zijn overheden en werkgevers wellicht aan de beurt. Omdat zij te lang hebben toegestaan dat er gerookt werd in openbare ruimten. Ik sluit niet uit dat je daarmee kans maakt bij de rechter.”