Als directeur van een preventieve zorgorganisatie die trainingen verzorgt op scholen en een chat en een kindertelefoon biedt, hoor ik met regelmaat de verhalen van jongeren zelf. Op de chat wordt de top drie gevormd door psychische problemen, misbruik en mishandeling thuis en gedachten aan zelfdoding. Vaak genoeg gaat het ook over stress, somberheid en verveling. De verhalen raken me telkens weer.

Bijvoorbeeld van dat meisje met sombere en suïcidale gedachten, omdat ze verwacht dat ze niet overgaat. Of van die jongen die eruit ligt in de groep op school en zich nu door de dag heen worstelt. Hoe is dit mogelijk in het op drie na welvarendste land ter wereld? Redenen hiervoor lijken voor de hand te liggen: ongenoegen kenschetst het publieke domein en rijen crisissen trekken in praatprogramma’s voorbij. Jongeren worden voortdurend geconfronteerd met: klimaatcrisis, stikstofcrisis, asielcrisis, wooncrisis, koopkrachtcrisis.

Irreële belofte

Het is verleidelijk om te wijzen naar al die afzonderlijke crisissen of de oorlog in Oekraïne, maar de mentale gezondheid verslechtert al langer. Er is iets anders aan de hand. Nederland behoort volgens een SCP-rapport uit 2019 tot de vier meest individualistische landen van de wereld. Wat ons parten speelt, is een cultuurcrisis. Daarin breekt ons vooral de paradox van de liberaal-individualistische belofte op. ”Jij kunt alles worden” wordt jongeren voorgehouden. ”Worden wie je bent” en ”het maximale uit je leven halen” lijken het hoogste goed. Voor de meeste jongeren komt dit niet uit. Met deze irreële belofte plaveit het liberaal-individualisme zelf de weg voor ontevredenheid, boosheid op de overheid of een diep gevoel van falen.

Zo maken de liberalen voor populisten de weg vrij om de cultuurcrisis verder aan te jagen met een gezamenlijk vijandbeeld. Zij breiden de liberaal-individualistische belofte uit met de kanttekening dat zelfverwerkelijking alleen mogelijk is als de vijand buiten de deur gehouden wordt. Populisten boodschappen dan dat ”die ander” ervoor zorgt dat je als jongere geen baan, geen huis en geen toekomst meer hebt. De onhaalbare liberaal-individualistische belofte wordt zo extra giftig gemaakt.

Liberaal-individualisten en populisten lijken tegenover elkaar te staan, maar versterken elkaar juist steeds. In crisissen roepen ze allebei: „onze manier van leven staat hier op het spel.” Daarmee bedoelen beide groepen dat de individuele consument alleen het maximale uit het leven kan halen met hun liberale of populistische programma.

Links-rechts-frame

Waar staan de christelijke partijen? Stellen ze terechte vragen over de houdbaarheid van ”onze manier van leven” of bewegen ze mee met progressieven en populisten? In het publieke debat zie ik maar al te vaak dat christelijke politici zich in het links-rechts-frame laten opsluiten. Dat is niet zo vreemd, omdat veel christenen als kinderen van hun tijd de ”je-kunt-worden-wat-je-wilt-belofte” in hun ‘geloofssysteem’ opgenomen lijken te hebben.

Onze jongeren worden via sociale media dagelijks gebombardeerd met die loze belofte. Vroeg of laat ontdekken ze dat niet iedereen een succesvolle blogger met bakken geld kan worden. Dat niet iedereen eindigt als arts of advocaat. En die eindeloos lijkende welvaartsgroei blijkt toch beperkt of komt niet bij hen terecht. Somberheid en ongenoegen zijn het gevolg.

Hoewel ik erg enthousiast ben over het preventieve aanbod van mijn organisatie, is er meer nodig. Het is hoog tijd voor een culturele stroming die spreekt over je plek in de samenleving vinden en verantwoordelijkheid dragen voor anderen. Geen onbegrensde individuele vrijheid, maar inschikken en ruimte geven. In plaats van ”jij kunt alles worden” komt ”jij kunt verantwoordelijkheid nemen voor” en ”je plek innemen”. De eindeloze groei ten behoeve van het individu maakt dan plaats voor een eerlijk verhaal over samen delen. Christelijke politici moeten nodig een onvervalst samenlevingsgeluid laten horen.

We moeten de samenleving niet zozeer ánders inrichten; we moeten ze überhaupt weer inrichten. Daarvoor dient de overheid haar beperkingen te erkennen en zich meer terug te trekken. Organisaties in het maatschappelijke middenveld moeten herwaardering en meer ruimte krijgen. Hetzelfde geldt voor vrijwilligerswerk, het verenigingsleven en maatschappelijke carrières. Vorm publieke voorzieningen om tot coöperaties (de actualiteit laat zien dat dit zeker geldt voor nutsbedrijven, zoals energiebedrijven). Zwembaden, bibliotheken, scholen, zorgorganisaties, openbaar vervoer: maak ze weer van ”ons”. Houd het wel kleinschalig. Want hoe grootschaliger, hoe meer kans op een nieuwe onrealistische belofte.

Naast het broodnodige tegengeluid in het publieke debat is het nodig dat we lokaal de samenleving weer in bezit nemen. Ook al ligt het bijzonder onderwijs onder vuur, laten we lokaal vrijmoedig de ruimte innemen die we hebben om zelf vorm te geven aan de opvoeding van onze kinderen. Laten ondernemers hun stem horen in de (op te richten) ondernemersvereniging. Wordt er van bovenaf gekozen voor zondagsopenstelling, dan kan van onderaf gekozen worden voor rust voor de eigen ondernemingen, het eigen personeel en de lokale gemeenschap. We kunnen als kerken vorm en inhoud geven aan het veilig opgroeien van onze jongeren en lokaal werk maken van voedselbank, kledingbank of andere diaconale projecten. Hetzelfde geldt voor herbergzaamheid voor vluchtelingen en zorgen voor goede banden tussen geloofsgemeenschappen.

Oorspronkelijke boodschap

De komende Staten- en waterschapsverkiezingen zijn belangrijker dan ooit: het gaat over woningbouw, water- en landschapsbeheer, stikstof en klimaat, en ook over de manier waarop er wordt bestuurd. Wordt de samenleving sterker gemaakt of verder afgebroken?

Mijn organisatie wil een verdere verslechtering van de mentale gezondheid onder jongeren niet tegengaan door het versterken van individuele jongeren alleen. Natuurlijk: er wordt in hen geïnvesteerd, via trainingen en de chat. Maar er wordt ook geïnvesteerd in ouderinterventies, docententrainingen en trainingen voor vrijwilligers en professionals in het jeugdpastoraat. Zo wordt ook de omgeving van jongeren (ouders, school en kerk) versterkt.

Het westerse individualisme is voortgekomen uit het christendom, met zijn nadruk op een persoonlijke band met God, persoonlijke verantwoordelijkheid en een persoonlijk geweten. Maar als zulke waarden losraken van hun bron, gaat het niet goed: de boodschap van het westerse individualisme eist steeds meer slachtoffers. Het enige antigif is: dit heilloze individualisme confronteren met de oorspronkelijke boodschap.

De auteur is directeur van Chris en Voorkom, raadslid en kandidaat-Statenlid namens de ChristenUnie.