„Sporen van heidendom in christelijke traditie”

De emeritus hoogleraar volkskunst en volkscultuur aan de Universiteit van Gent schreef er een boek over: ”Heidens! Volksgebruiken vandaag met sporen van voorchristelijke tradities”. In de uitgave is onder andere aandacht voor christelijke feestdagen en heilige bomen. De natuur stond centraal in de religieuze beleving van de heidense mens, aldus De Cleene. De kerk wilde volgens hem „zoveel mogelijk heidense feesten uitroeien en verpakte deze in de loop der eeuwen in een christelijk kleedje.” De schrijver noemt een groot aantal christelijke feesten, vooral rooms-katholieke met heidense elementen. Een ervan is carnaval. „Etnologen veronderstellen dat we hier met overblijfselen van een oud heidens voorjaarsfeest te maken hebben.” In zijn boek geeft De Cleene een aantal voorbeelden. Op Sint-Jan (24 juni), de herdenkingsdag van Johannes de Doper, steekt men op veel plaatsen het Sint-Jansvuur aan, onder andere in het Nederlandse Huissen. Dat is ontstaan uit de zonnewendecultus: het vieren van de langste dag. Ook zou het rode sap van het Sint-Janskruid verwijzen naar het bloed van Christus. Allerzielen (2 november), en in aansluiting daarop Halloween (31 oktober), heeft ook heidense wortels: het verjagen van de boze geesten. ## Paaseieren Algemene christelijke feestdagen als Kerst en Pasen hebben eveneens heidense elementen, aldus de schrijver. Etnologen zien volgens hem in het paasfeest niet alleen een Joods-christelijk feest, maar ook een heidens lentefeest dat ermee versmolt. Dat droeg de naam ”ôstar” en viel samen met de datum van het paasfeest. Vandaar de Engelse naam ”Easter” en de Duitse ”Ostern”. In de paastijd zijn tal van volksgebruiken vastgelegd die niets met Pasen te maken hebben. De Cleene noemt de paaseieren. Eieren waren de symbolen van het ontluikende nieuwe leven in het heidendom. Het ei heeft bij de kerstening een andere betekenis gekregen als symbool van de verrijzenis van Jezus. De paasvuren waren oorspronkelijk lentevuren die vruchtbaarheid brachten in stallen en velden. Later werden ze vreugdevuren of zuiveringsvuren met een christelijke betekenis. De palmtak van Palmpasen komt ook uit het heidendom, aldus De Cleene. „Het struikje heeft een eeuwenoude reputatie om demonen af te weren.” Een dergelijke gang van zaken constateert hij rondom het kerstfeest. „Dat werd vroeger op 6 januari gevierd. Bij de kerstening van de noordelijke gebieden liet men het Germaanse midwinterfeest of joelfeest nu beginnen op een vaste datum: 25 december. Zo konden de pas gekerstende Germanen hun oude gebruiken voortzetten −als ze maar wel eerst hun oude goden afzwoeren− en tegelijk ook de geboorte van Jezus vieren.” In de oosters-orthodoxe kerken viert men kerstfeest nog wel op 6 januari. ## Heilige bomen In het heidendom waren sommige bomen heilig. Scherpenheuvel, de meest bezochte bedevaartsplaats van België, is volgens De Cleene ontstaan uit een oude eikenverering. De schors van de eik gebruikte men tegen ziekte en onheil. De eik werd gekerstend door er een Mariabeeld aan te hangen. In 1602 bouwde men hier een houten kapelletje, dat later vervangen werd door een stenen kapel en nog weer later door een basiliek. De eik is al lang geveld, maar in de basiliek bevindt zich nog steeds, hoog boven het altaar, een 4 meter hoge bronzen afbeelding van de heidense eik. Er bestaan ook zogenaamde geneesbomen, onder andere in ’s Heer Arendskerke (Zeeland). Daar is een vijver, het Vrouweputje, met een haag van meidoorns en een lindeboom. De meidoornhaag is een beschermer van het heiligdom, hier de lindeboom, van oudsher de boom van de godin Freya. Er staat een geneesboom waaraan men kledingstukken en doeken kan hangen, een voorchristelijk gebruik waarmee men als het ware een kwaal of ziekte overdraagt op de boom. De geneeseik van Herchies gaat met de tijd mee. Mensen hangen tegenwoordig ook foto’s van de zieken en geneesmiddelendoosjes in de boom. Dergelijke bomen vervullen „nog steeds hun heidense rituele plicht, maar ze moeten wel het gezelschap van een kapelletje dulden, een noodzakelijke voorwaarde om te kunnen bestaan in een gekerstende wereld”, aldus De Cleene. _Is er bewijs voor dat veel christelijke tradities een heidense oorsprong hebben?_ De Cleene: „In sommige gevallen kan het bewezen worden, in andere gevallen niet. Volkskunde is geen harde wetenschap. Vaak zijn er geen heel oude documenten van de tradities. Goed onderbouwde interpretaties zijn belangrijk.” _Heeft het rooms-katholicisme meer van het heidense erfgoed overgenomen dan het protestantisme?_ „Het protestantisme heeft veel ballast weggegooid, omdat men terug wilde naar de essentie. Daardoor zijn ook tradities verdwenen. Dat kan negatief uitpakken. Soms is het kind met het badwater weggegooid en missen protestanten de warmte van een ritueel. Tegenwoordig zijn er daarom protestanten die bepaalde rituelen weer terug willen hebben. Dat valt goed te begrijpen.” >„De natuur is geen godsdienst, maar ze is wel een hulpmiddel om je te verwonderen” - Marcel De Cleene, schrijver van het boek ”Heidens!” _De natuur kan goddelijke trekjes krijgen. Wilt u dat?_ „Nee. De natuur kan zelfs fanatische trekken krijgen, zoals te zien is bij sommige leden van de milieubeweging. De natuur is geen godsdienst, maar ze is wel een hulpmiddel om je te verwonderen. Als je je verdiept in de natuur, merk je dat het één groot mysterie is.”

„Sporen van heidendom in christelijke traditie”

Kerk & religie | Boek

RD.nl in uw mailbox?