Emile Schrijver, bijzonder hoogleraar geschiedenis van het Joodse boek en directeur van het Joods Cultureel Kwartier, en Ruth Peeters, onderzoeker en tekstschrijver, hebben met ”Ooggetuigen van het antisemitisme” __ een waardevolle bundel van teksten samengesteld aan de hand waarvan in chronologische volgorde de geschiedenis en ontwikkeling van het antisemitisme wordt geschetst.

De gekozen fragmenten, variërend in omvang, maken je als lezer ‘ooggetuige’ van allerlei uitingen van Jodenhaat. Soms in de vorm van een antisemitische tekst, soms door een verslag van uitingen ervan. Telkens worden bijdragen voorafgegaan door korte inleidingen. Ook zijn er enkele pagina’s met afbeeldingen opgenomen, waarop zichtbaar wordt hoe allerlei anti-Joodse stereotyperingen doorwerken.

Hoewel zo’n bloemlezing uit duizenden mogelijke teksten en afbeeldingen altijd iets willekeurigs heeft –zoals Schrijver en Peeters in hun inleiding zelf ook erkennen– laat het boek zien hoe antisemitisme in alle geledingen van de samenleving een rol heeft gespeeld. Al met al is het een afgewogen selectie geworden uit de Europese cultuurgeschiedenis, of het nu gaat om de wereld van wetenschap, filosofie, kunst, literatuur of politiek. Bekende namen als Tacitus en Erasmus, Voltaire en Wagner, T.S. Eliot en Charles Dickens komen voorbij.

Christenen hebben in het verleden maar al te vaak vijandige boodschappen tegen het Joodse volk verkondigd

Maar dit boek laat ons ook in de spiegel kijken. Als christenen hebben we in het verleden maar al te vaak vijandige boodschappen tegen het Joodse volk verkondigd en onderwezen. Zo komen we onder meer een onthullende en onthutsende preek tegen van de kerkvader Johannes Chrysostomus, vinden we een verslag van de gewelddadige moordpartijen op Rijnlandse Joden bij het begin van de Eerste Kruistocht en wordt duidelijk dat niet valt te ontkennen dat ook de reformator Maarten Luther, aan wie we als kerk zo ontzettend veel te danken hebben, aan de verguizing van het Joodse volk heeft meegedaan.

Pijnlijk

Het is goed om deze eigen erfenis onder ogen te zien, hoe pijnlijk en beschamend ook. Kritische bezinning op onze geschiedenis en het nemen van verantwoordelijkheid ten aanzien van haatdragende woorden van onze voorgangers zijn belangrijke stappen die we hebben te zetten. Want we zullen de Drentse verzetsstrijder Simon Schoon gelijk moeten geven, die eens stelde dat „de weg naar Auschwitz was geplaveid met vele stenen, die afkomstig zijn uit de werkplaatsen van de christelijke theologie”. De Lutherse Wereld Federatie distantieerde zich in 1983 formeel van Luthers anti-Joodse uitlatingen en sprak haar berouw uit over de schadelijke gevolgen daarvan voor het Joodse volk.

Maar wie mocht denken dat het antisemitisme na de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog voorgoed uit onze samenleving en wereld verdwenen zou zijn, komt bedrogen uit. Tachtig jaar na de Holocaust blijkt dat deze giftige plant niet is uitgeroeid, maar ook in onze tijd voortwoekert en opnieuw op tal van plaatsen boven de grond komt.

Dicht bij huis

Hoewel de keuze van de samenstellers om zich te beperken tot Europa en te stoppen rond de Tweede Wereldoorlog begrijpelijk is, vind ik het jammer dat er niet toch ook nog een aantal actuele fragmenten uit de tweede helft van de 20e eeuw en de beginjaren van de 21e aan toe zijn gevoegd. En wat mij betreft zou daarbij dan ook breder gekeken mogen worden dan ons eigen werelddeel. Het zou alleen nog maar een extra onderstreping zijn van het belang van de verschijning van deze uitgave in onze tijd.

Die kanttekening neemt niet weg dat deze bundel ook nu al een belangrijke aansporing is om alert te zijn en er alles aan te doen om het kwaad van het antisemitisme te signaleren en bij de wortel aan te pakken. En dan hoeven we niet alleen te kijken naar grote namen en toonaangevende figuren van onze tijd, maar laten we vooral dicht bij huis beginnen: geef ik zelf, bewust of onbewust, door mijn spreken en schrijven, wellicht voeding aan anti-Joodse sentimenten?

Ooggetuigen van het antisemitisme, Emile Schrijver en Ruth Peeters; uitg. Prometheus; 284 blz.; € 24,99