De gulden middenweg van de deugd

Kenmerkend beeld voor de kredietcrisis. De Amerikaanse topman Alan Greenspan steekt zijn handen vertwijfeld omhoog. De foto werd gemaakt tijdens een toespraak over de kredietcrisis voor een commissie van het Huis van Afgevaardigden. Greenspans betoog was doorspekt met twijfel: hoe kon het zo ver komen dat het financiële systeem op losse schroeven is komen te staan? Deze crisis is veel groter gebleken dan economen zich hadden kunnen voorstellen. Zou de filosoof Immanuel Kant Greenspan gekend hebben, dan zou hij hem dom hebben genoemd. Waarom? Omdat het hem ontbrak aan de deugd van het oordeelsvermogen. Greenspan zag geen verschil tussen zijn eigen ideeën en de werkelijkheid. Samen met honderden economen meende hij dat een vrije markt zichzelf reguleert en daarom geen controlemechanismen nodig heeft. Het geloof in de werking van deze theorie verblindde zijn kijk op de werkelijkheid, met verbijstering over de kredietcrisis als gevolg. Oefening in de klassieke intellectuele deugd van het oordeelsvermogen had hem daarvoor kunnen behoeden.

Respect

In dagblad Trouw verscheen onlangs een reeks interviews en reportages over ”Voortreffelijk leven” en ”Op zoek naar het juiste midden”. De redacteuren Peter Henk Steenhuis en Emiel Hakkenes hebben een bewerking van de serie in boekvorm uitgegeven, aangevuld met een reeks foto’s van Anita Huisman waarmee zij „de menselijke natuur op heterdaad probeert te betrappen.” Het boek biedt gesprekken met deskundigen over deugden, gevolgd door reportages over praktijksituaties waarin deugden oplichten. Het resultaat mag er zijn: beknopte en goed leesbare teksten.

Onderzoek van Rijksuniversiteit Groningen in 2008 leidde tot de opmerkelijke constatering dat christenen, moslims, agnosten en atheïsten allemaal hechten aan deugden zoals respect, rechtvaardigheid, betrouwbaarheid, zorgzaamheid en openheid. In de Deugden Top-15 van het Groningse rapport ”Nederland deugt” staat respect als typische deugd van deze tijd op de eerste plaats. Daarbij valt op dat er zich een betekenisverschuiving heeft voorgedaan. Vroeger uitte respect zich in achting voor anderen: de arts, de predikant. Het was ook mogelijk respect te verdienen.

Vandaag de dag is respect als een soort overkoepelende deugd een onvervreemdbare waardigheid die alle mensen in gelijke mate bezitten. Sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw is met de maatschappelijke democratisering en nivellering ook de betekenis van het woord respect genivelleerd. Nu dient een arts een patiënt te respecteren, ook de onwillige die tegen uitdrukkelijk medische advies in een behandeling afwijst. Hier blijkt: respect voor iemands fundamentele keuze is iets anders dan klakkeloos accepteren. Respect heeft met tolerantie te maken, en tolerantie gaat gepaard met pijn. Interessant is de reportage over respect als middel tegen pesten op school.

Gezag van de Schrift

Bij ”het juiste midden” of ”de gulden middenweg” gaat het niet om een halfslachtig compromis. Die gedachte berust op een vergissing. Hetzelfde geldt voor de verbinding van ”de deugd in het midden” met de drie kruiselingen op Golgotha. Iedere deugd houdt het midden tussen twee ondeugden. Zo vormt respect het midden tussen betutteling en onverschilligheid. Moed is de gulden middenweg tussen roekeloosheid en lafheid, tussen te veel en te weinig moed. De eigentijdse deugd integriteit houdt het midden tussen het rigide naleven van regels en chantabel zijn. Ambtenaren mogen geen cadeaus aannemen, maar een politieman die de taart van een oude dame weigert, uit dank voor geboden hulp, heeft het ook niet begrepen.

De herkomst van de deugdethiek is de wereld van de oude Grieken, van Plato en Aristoteles. Ter bescherming van de stadstaat zoekt men naar middelen om de menselijke energie in goede banen te leiden. De kerk aanvaardt de heidense deugdenleer. Paulus spreekt over „al wat deugdzaam is’.” Wel voegen kerkvaders drie deugden toe: geloof, hoop en liefde. Bij Thomas van Aquino worden de laatste een soort bovenbouw op een fundament van kardinale klassieke deugden: wijsheid, rechtvaardigheid, gematigdheid en moed. Voor hem vinden de klassieke deugden hun voltooiing in de drie deugden van de kerk, en beslist de theologie over de religieuze houdbaarheid van de ethiek.

Voor moderne gelovigen is dat andersom: de onderbouw van de ethiek beslist over de morele houdbaarheid van de bovenbouw van het geloof. Dat komt tot uitdrukking in de gewijzigde standpunten over abortus, euthanasie en homoseksualiteit. Op ethisch gebied is er een wissel omgegaan: niet de Schrift heeft gezag over het goede leven, maar de als goed leven ervaren praktijk is gezaghebbend. Met de woorden van G. Manenschijn: „De beslissingen uit de ethiek moeten het geloof schragen.”

Soms stelt ”Voortreffelijk leven” teleur. Zo worden matigheid, vlijt, zuinigheid en ordelijkheid deugden genoemd „ontstaan met de opkomst van het protestantisme en het kapitalisme in het midden van de achttiende eeuw (…)” Ze zouden hebben geleid „tot een truttig bestaan.” Wie de opkomst van protestantisme en kapitalisme met elkaar verbindt en situeert in het midden van de achttiende eeuw, is geen deskundige.

Vaak zijn de uiteenzettingen interessant en waardevol, bijvoorbeeld die over het zich oefenen in geduld bij een ongeneeslijke ziek(t)e. Over ontvankelijkheid in een opvoeringscultuur (waarin uiterlijke bezigheden centraal staan), bijvoorbeeld bij het kringgesprek met kleuters. Over het niet lang tevoren tot in de puntjes regelen van een begrafenis.

Hedendaagse deugdethiek beoogt bij te dragen aan een gelukkig leven. ”Voortreffelijk leven” is dan ook bedoeld voor mensen die bereid zijn na te denken over levenskunst en deze in praktijk willen brengen. Kritische lezers kunnen met deze uitgave winst boeken.

N.a.v. ”Voortreffelijk leven. Op zoek naar het juiste midden”, door Peter Henk Steenhuis (interviews) &amp; Emiel Hakkenes (reportages); met foto’s van Anita Huisman; uitg. Lemniscaat, Rotterdam, 2009; ISBN 978 90 477 0161 3; 245 blz.; € 19,95.

De gulden middenweg van de deugd

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?