De koning stelde vast dat we in een tijd van grote veranderingen leven. „Niemand kan voorspellen hoe de wereld eruitziet als de kinderen van nu zelf kinderen hebben. Maar het zal anders zijn, want onze huidige manier van leven stuit op economische, sociale en ecologische grenzen.” En dat vraagt om een andere manier van leven en samenleven.

De komende veranderingen worden door de koning heel geruststellend in een voorspelbaar rijtje geplaatst. Er is ooit een industriële revolutie geweest, en die heeft onze manier van leven drastisch veranderd. De introductie van het internet heeft hetzelfde gedaan. Nu voltrekt zich een vergelijkbare, fundamentele verandering, een „systeemverandering” zelfs, en net als toen gaan we de problemen die ermee gepaard gaan, met z’n allen rustig langs de lijnen van de geleidelijkheid oplossen.

Het neoliberalisme, waarin alles zo veel mogelijk aan de markt werd overgelaten, heeft z’n langste tijd gehad. Een sterke staat moet nadrukkelijker ingrijpen in het economische leven. In ons land wordt het ook een beetje erg druk, om het Fortuynistische eufemisme voor het adagium ”Nederland is vol” te gebruiken. Minister de Jonge heeft inmiddels in een interview uitgelegd dat het migratiesaldo omlaag moet. Anders valt er niet tegenop te bouwen. En we moeten nu toch echt iets gaan doen aan het klimaat, want met die periodes van droogtes en slagregens, en met al die berichten over smeltend ijs en stikstofneerslag, gaat het niet langer.

De koning heeft in zijn Troonrede dus eigenlijk niets nieuws gezegd. Zoals het was, wordt het niet meer. We moeten onze levensstijl aanpassen en toezien hoe de regering op tal van terreinen een grote systeemverandering gaat doorvoeren.

Of moeten we alerter zijn? Soms lijkt het vermoeden gerechtvaardigd dat er meer veranderingen op stapel staan dan de vernieuwingen die hier worden aangekondigd. Minister Hoekstra van Buitenlandse Zaken heeft begin september in antwoord op Kamervragen bijvoorbeeld zijn zorgen uitgesproken over de nieuwe abortuswetgeving in de Verenigde Staten, en zich tegelijkertijd een wakker bewindsman betoond. Hij weet dat er ook in Europa, en in Nederland, anti-abortusorganisaties actief zijn, dat die soms vanuit het buitenland worden gefinancierd, en dat die clubs extreem-religieus zijn. Het kabinet maakt zich daar zorgen over, aldus de CDA’er.

Extremisten

Hoe weet de minister dit? Hij verwees naar een rapport van het European Parliamentary Platform dat over deze ‘religieuze extremisten’ een onderzoeksrapport heeft gepubliceerd, ”Tip of the Iceberg”. Wie dat rapport erop naslaat, en op zoek gaat naar de namen van personen en organisaties die zich aan dit extremisme schuldig maken, stuit op de namen van de SGP en de ChristenUnie, SIRIZ, VBOK, en de bovenste beste brave Henk Jan van Schothorst (TCC).

Het is op z’n minst opmerkelijk dat een bewindspersoon instemmend reageert op een rapport waarin deze organisaties en personen als „religieus extremistisch” worden weggezet. Maar Hoekstra is niet de enige die zijn vizier op diezelfde ‘religieus-extremistische’ groepen heeft gericht. Minister Kuipers van Volksgezondheid kan er ook wat van. In antwoord op kamervragen van de Bij1-fractie schreef hij dat het Nederlandse kabinet wil bevorderen dat alle kinderen en jongeren zich „in vrijheid en veiligheid” kunnen ontwikkelen. Hij steunt daarom graag organisaties die door middel van gerichte interventies in onder andere ”christelijke gemeenschappen” de emancipatie van transgenderpersonen willen bevorderen.

De veranderingen die op stapel staan, gaan dus verder dan dat corrigeren van „economische, sociale en ecologische grenzen.” Ook de culturele grenzen moeten worden verlegd. Verzet tegen een gender-agenda dat op het Bijbelse, christelijke, conservatieve denken is gebaseerd, en dat het scheppingsgegeven van een binaire orde benadrukt, is ‘extremistisch’ en moet worden aangepakt. De nieuwe wet burgerschapsvorming is daar bijvoorbeeld op gericht.

Nu ben ik ook voor het verleggen van culturele grenzen. Ik zou daarbij willen herinneren aan een soort handboek voor burgerplichten, halverwege de negentiende eeuw opgesteld door de jurist J. J. de la Bassecour Caan, gericht aan gemeentebesturen. Het ging bij deze burgerplichten om het gebruik van het kiesrecht, om godsdienstige verdraagzaamheid, om de bevordering van beschaving, om fatsoen ten opzichte van medeburgers en om gehoorzaamheid aan de wet. Anders ontstaat er verdeeldheid en dat leidt maar tot wantrouwen en een gebrek aan hoffelijkheid. Want de belangrijkste gedragsregels staan niet in het wetboek; de belangrijkste gedragsregels zijn morele plichten, ongeschreven wetten die de basis vormen van de burgerplichten die noodzakelijk zijn om een sociale orde in stand te houden.

Mijn pleidooi voor een culturele grensverlegging richt zich dus op het herstel van een moreel en cultureel fundament onder onze samenleving. Wat er gebeurt wanneer dat ontbreekt, zien we in de Tweede Kamer, waar versplintering, wantrouwen, onheus en onbeschoft gedrag gangbaar zijn geworden.

Dat fundament is ook nodig om in vertrouwen en geleidelijkheid noodzakelijke transformaties te voltrekken. We teren (of teerden?) op oud kapitaal, dat inmiddels verbruikt is. In de roman ”Brideshead revisited” merkt een van de personages op dat we graag denken dat onze wijsheid iets is wat we zelf hebben verzameld. „Maar de waarheid is, dat de meeste wijsheid die we nog bezitten het laatste geldstuk is van een erfenis die met het verstrijken van de tijd zo goed als opgesoupeerd is.” We schaatsen, met andere woorden, op ijs dat al aan het smelten is, te zacht en onzeker voor de grote vraagstukken die in de Troonrede gesignaleerd zijn.

De auteur is historicus en publicist, en doceert kerkgeschiedenis aan het Hersteld Hervormd Seminarium.