Lezen is het mooiste cadeau dat er is, aldus Jan Terlouw
Het was steeds weer een bijzonder moment voor Jan Terlouw en zijn kinderen. Als een van hen voor de eerste keer naar school ging, riep hij het kind kort daarvoor bij zich. „Ik heb ze alle vier plechtig toegesproken en gezegd: Je krijgt nu het mooiste cadeau dat er is. Dat je straks kunt lezen.”
De acht oogjes die hem verwachtingsvol aankeken tijdens het vertellen van een verhaal zal Jan Terlouw nooit vergeten. Voorlezen deed hij zijn kinderen dan misschien maar weinig – vertellen des te meer. „Dat was zo iets moois. Een verhaal is zo krachtig. Ik denk niet dat mensen zonder verhalen zouden kunnen…”
De 90-jarige schrijver van meerdere klassieke kinderboeken, zoals ”Koning van Katoren”, ”Oorlogswinter”, ”De kloof” en ”Gevangenis met een open deur,” houdt even stil. Om meteen daarna verder te gaan met een andere intonatie, alsof hij een vertelling begint. „Hoog in de toren stond een man… – Zo doe ik dat nu nog steeds, als ik voor een groep mensen sta. Van de week heb ik nog voorgelezen aan een groep ouderen, hier in Twello. Ik heb zo vaak mensen gevangen in een verhaal.”
De oud-politicus, auteur en natuurkundige voelt zich ondanks zijn liefde voor het verhaal meer wetenschapper dan schrijver. Hij vertelt erover tijdens een gesprek, eind juni in de serre van zijn karaktervolle woning in het buitengebied van zijn woonplaats dicht bij Deventer. Sinds vorig jaar deelt hij het huis met Annette, de vrouw die tot zijn verrassing in zijn leven kwam na het overlijden van zijn vrouw Alexandra in 2017. Annette brengt extra glans in zijn leven – en vers getrokken thee tijdens het interview. „Hele lekkere”, aldus Terlouw. Het is een kruidige mix, licht gezoet met honing.
Het deels door bomen omsloten gras waar de serre op uitkijkt is gemaaid door de tuinman. Zelf doet Terlouw steeds minder aan het onderhoud van zijn landgoed. Maar het gras binnenhalen is een familiegebeuren. „Dat gaan we morgenavond doen. Het is een hele happening, met kinderen en kleinkinderen.”
Generaties kinderen groeiden op met de boeken van de maatschappelijk betrokken schrijver. ”Koning van Katoren” bijvoorbeeld. Het verscheen in 1971, maar ook in 2020 lagen er hoge stapels van een voordelige uitgave van het boek bij de boekhandel. Dat was in het kader van de leesbevorderingscampagne Geef een boek cadeau. Ook ”Oorlogswinter” (1972), waarin de ervaringen van de opgroeiende Jan in de oorlog verwerkt zijn, is nog altijd populair.
Toch is Terlouw de aandacht voor steeds alleen maar die boeken een beetje beu. Hij zou graag zien dat ”Het hebzuchtgas” wat meer in de schijnwerpers werd gezet. Dat is zijn meest recente kinderboek, hoewel het volgens de auteur zeker ook voor volwassenen geschreven is. Het gaat over hoe het klimaat de dupe is van de hang naar geld. De boodschap is duidelijk, en Terlouw benadrukt die graag nog even: je lost het klimaatprobleem niet op als je niets doet aan het kapitalistische systeem.
In de serre staat een voorwerp dat rechtstreeks uit ”Het hebzuchtgas” komt: een toekomststoel, gewoon naast de andere meubelstukken. Het ís ook een doorsnee stoel, rood met een biezen zitting. Maar de betekenis is bijzonder – en de tekst erop. Het idee is dat de stoel –leeg– wordt aangeschoven bij vergaderingen waarin over de toekomst wordt gesproken, naar een idee in het boek. Op de stoel zitten –denkbeeldig– de mensen die belang hebben bij wat in de vergadering gezegd wordt. Zodat niet vergeten wordt om bij besluiten rekening te houden met toekomstige generaties. Het gemeentehuis in Twello heeft zo’n stoel in de raadszaal, maar ook in Nieuwegein staat er een, net als bij diverse bedrijven door het hele land. „Alleen weet helaas bijna niemand meer dat het idee uit ”Het hebzuchtgas” komt”, aldus Terlouw.
De toekomst van de jeugd gaat u aan het hart. Hoe komt dat?
„De klimaatverandering is het allergrootste probleem dat de wereld ooit heeft gehad. En ik heb heel wat meegemaakt, ook een wereldoorlog. David Attenborough (bekend van natuurdocumentaraires op BBC, MO) is 96 jaar en hij zei onlangs: klimaatverandering gebeurt in één mensenleven. Hij heeft gelijk. Hij heeft het zien gebeuren, ik ook.
Dit thema heeft me altijd al beziggehouden. Het is een mondiaal probleem hè. Als we er niets aan doen, dan is er geen toekomst. Het grootste probleem is: we lossen het niet op omdat we niet samenwerken. Ik kan er in mijn eentje ook niks aan doen – nee, dat is niet waar, ik doe wat ik kan. Ik heb natuurlijk drie manieren om naar het probleem te kijken. Via de bril van de wetenschap, van de politiek of via het schrijverschap.”
En u hebt gereedschap om het publiek bereiken. Noem de naam Jan Terlouw en mensen beginnen over ”het touwtje” en ”de brievenbus” uit uw toespraak in 2016.
„Het touwtje uit de brievenbus… Ja, dat was een heel verrassende gebeurtenis. Ik was in het televisieprogramma De Wereld Draait Door, omdat ik 85 was geworden en vanwege de verschijning van ”Het hebzuchtgas”. „We willen je een cadeautje geven”, zei presentator Matthijs van Nieuwkerk. „Je mag 8 minuten lang de kijkers toespreken, wil je dat?” Natuurlijk wilde ik dat! Over het belangrijkste thema: klimaatverandering. Dat het ons niet lukt tot een oplossing te komen omdat we elkaar niet vertrouwen. Daarom sprak ik over dat touwtje uit de brievenbus, dat overal verdwenen is.”
Uw pleidooi maakte indruk…
„Mijn dochter Sanne hield de sociale media een beetje bij. „Pap, het ontploft”, zei ze.”
Heeft u wel eens overwogen om fulltime schrijver te worden?
„O nee. Ik voel me ook niet zo thuis tussen schrijvers. Ik heb ze wel ontmoet hoor. Ook de groten, Mulisch en zo. Ik denk dat schrijvers andere types zijn. Ze zijn meer met hun eigen werk bezig. Wetenschappers wisselen eerder informatie uit. Daar pas ik beter tussen.
Ik voel me ook het meest wetenschapper. Nee, zegt het publiek dan, je bent schrijver. Nee, zeggen mijn gezinsleden, je bent politicus. Die kennen me natuurlijk het beste. Zij vinden dat ik altijd politiek opereer.”
Uw boeken zijn nog altijd geliefd, maar heten ook wel ”moralistisch”…
„Dat heb ik inderdaad vaak als kritiek gekregen, dat ik een moralist ben. Maar een wezenlijke vraag, de keus tussen goed en kwaad, die kun je toch niet zomaar uit een boek laten? Langzaamaan ben ik de kritiek maar als compliment gaan zien. Lezers mógen toch ook inzien wat de juiste weg is? Ze moeten het probleem helder hebben en dan zelf kunnen kiezen, maar ik wil hun als schrijver wel de argumenten laten zien. Zodat ze begrijpen dat je soms wel móet liegen. Als je in de oorlog tegenover iemand van de Gestapo stond, bijvoorbeeld.”
U groeide op als zoon van een Gereformeerde Bondspredikant. Wat heeft u meegenomen uit uw opvoeding?
„Mijn opvoeding heeft natuurlijk invloed gehad op mijn waardenpatroon. Ik werd van jongs af aan geconfronteerd met goed en kwaad. Het geloof zelf deed me weinig. Toen ik een jaar of tien was, had ik al mijn twijfels. Ik kon daar goed over praten met mijn vader. Hij zei altijd: Ik kan heel veel vragen zelf ook niet beantwoorden.”
Heeft uw bevlogenheid voor natuur en klimaat te maken met uw wortels? Rentmeesterschap is natuurlijk een belangrijk begrip voor christenen.
„Nee. Die komt meer vanuit de wetenschap. Omdat je ziet dat de biodiversiteit afneemt, bijvoorbeeld. Soorten verdwijnen nu extreem snel; wat doen we dan verkeerd? Onze leefwijze, onze landbouw, ons energiebeleid – alles heeft ermee te maken.
Het is hoopgevend dat steeds meer mensen verontrust raken. Ik zie alleen nog maar weinig mensen die het ervoor over hebben om hun leefwijze te veranderen. Dat zal komen als de rampen toenemen. Wat ik zelf doe? Ik vlieg niet meer, maar eerlijk: dat is ook mijn leeftijd. Ik eet geen vlees, rijd een hybride auto. We moeten allemaal íets doen.”
Als u nu een boek als ”Koning van Katoren” zou schrijven, zou Stach dan dezelfde opdrachten krijgen of zijn er grotere zaken die de aandacht vragen?
„Misschien zou ik nog iets directer schrijven over biodiversiteit. En over dat wij in het rijke noorden de wereld naar onze hand gezet hebben. Door technische vooruitgang en door rijkdommen te stelen uit het zuiden. Een thema dat ook al wel aan de orde komt in ”De kloof” (jeugdboek uit 1983, MO). Tussen arm en rijk is een kloof en er zijn mensen die geen brug wíllen.”
U hield al in uw jeugd ontzettend van lezen. Wat is er toch gebeurd, denkt u, dat veel jongeren van nu maar moeizaam aan het lezen gaan?
„Ik weet het niet. Maar ik denk dat het de technologie is die lezen verdrijft. Je ziet jongeren constant bezig op hun telefoon.
Voor mij is lezen altijd heel belangrijk geweest. In de oorlog kon ik verder ook niets doen. In het laatste jaar was zelfs de school dicht, het Christelijk Lyceum in Zwolle. Lezen was mijn amusement. Even nog een paar bladzijden, bij het dovende carbidlampje. Uit Jules Verne bijvoorbeeld. Als je leest krijg je ongemerkt zo veel binnen! Over religies, culturen, over de geschiedenis. Maar ook andere gedachten en inzichten. Daarom is het zo zonde als mensen niet meer lezen. Tegenwoordig is er misschien te veel keus, zijn er misschien te veel mogelijkheden.
Ik mag trouwens niet klagen. Mijn kinderen lezen, de vrouwen vooral. Mijn kleinkinderen ook wel. En mijn achterkleinkinderen zijn nog heel klein.”
NRC kopte dit voorjaar: ”Ontlezing is net als de klimaatcrisis: er moet nú iets gebeuren”.
„Ja, dat is van een andere orde, hè? Ik vind wel dat de ontlezing zorgelijk is. Ik las vandaag in NRC een opiniestuk van de voorzitter van de vereniging van Nederlandse ondernemingen (Ingrid Thijssen van VNO-NCW, MO). Het ging over het vestigingsklimaat voor bedrijven in Nederland. Veel ondernemingen verdwijnen en daar zijn veel oorzaken voor. Om het tij te keren moet onder meer de kwaliteit van het onderwijs omhoog, stond er. Ook het kelderende leesniveau is dus een oorzaak in zo’n proces. Dat is verontrustend.
Toen mijn kinderen nog klein waren heb ik ze stuk voor stuk toegesproken wanneer ze voor het eerst naar school gingen. Ik zei dan: „Je krijgt straks het mooiste cadeau: dat je kunt lezen.” En: „Je bent verplicht het aan te pakken. Keus is er niet. Omdat er een leerplichtwet is.”
Is een boek een must, wat u betreft, of kun je een verhaal ook gerust op een andere manier overbrengen?
„Een boek laat meer aan je eigen fantasie over. Films maken het je zo makkelijk. Je hoeft je niet meer zelf iets bij een tekst voor te stellen. De film van ”Koning van Katoren”, mwah, daarin herkende ik mijn verhaal niet. Bij ”Oorlogswinter” blijft de verfilming wel veel meer bij het boek. Ik schreef het een jaar of twintig na de oorlog. Bijna alles wat erin staat heb ik zelf van dichtbij gezien.”
Wat maakt een verhaal een goed verhaal?
„Ik weet dat niet. Ik heb er geen verstand van.” Om dan toch te vervolgen: „Dat je in een boek belangstelling wekt voor de hoofdpersoon, dat vind ik wel belangrijk. Ik denk ook dat dat de reden is waarom je sommige boeken wilt herlezen: om weer in de buurt van een personage te zijn.
En ik vind het zeer de moeite waard als er een beetje maatschappij in een boek verwerkt is.”
Het zal mij verbazen als er nog een kinderboek in mijn pen zit, zei u anderhalf jaar geleden. Wat zegt u nu?
„Dat is nog zo. Ik schrijf inmiddels liever voor volwassenen. De problemen zijn zo groot. Als we er iets aan doen moet dat echt nú. Dus wil ik de generatie die aan het roer is bereiken. Ik weet ook niet of ik ooit nog aan een boek toekom. Mijn krachten nemen ook af.”
