De koper- en tinhonger die de Tweede Wereldoorlog veroorzaakte, is enorm geweest. Tijdens de oorlogsjaren 1939-1945 zijn uit heel Europa zo’n 90.000 klokken naar de Duitse havenstad Hamburg getransporteerd. Zo’n 75.000 daarvan verdwenen in de smeltovens, om er wapentuig van te maken. In september 1946 maakte Nederland de balans op: er waren 4793 klokken van in totaal 1.872.813 kilo afgevoerd. Nederland wist er 4212 te behouden. Circa 55 procent van de klokken ging verloren.

In Utrecht zagen ze de bui al aankomen. Er was in 1934 een rijkscommissie benoemd die moest onderzoeken welk erfgoed bijzondere bescherming behoefde bij een grote crisis of oorlog; maar de stad Utrecht ondernam zelf ook actie. Daarom werden er al begin 1938 verschillende maatregelen genomen rond monumenten, zoals het plaatsen van zandzakken en het aanbrengen van brandbeveiliging. De opzichter Gemeentewerken van de stad, Willem Stooker, nam hierbij voortvarend de leiding.

Letter M

In Utrecht werd ook een kunstbeschermingsdienst (KBD) opgericht, net als elders in Nederland. Het was een vrijwilligersorganisatie die in Utrecht uiteindelijk 75 mensen telde. Dag en nacht waren zij paraat om op te treden bij een calamiteit. Zij namen ook voorzorgsmaatregelen. Zo werd de grote kelder onder de Domtoren gereserveerd om als bomvrije bergplaats voor Utrechtse kunstschatten te dienen. Ook in de Domtoren werden beschermende maatregelen getroffen: zo werden nissen gedicht.

Utrecht had in 1940 circa zestig klokken in de diverse torens van de stad hangen. De KBD voorzag de waardevolste klokken van een grote letter M, van monumentaal. Deze klokken werden op een lijst gezet en zouden niet mogen worden afgevoerd. Opmerkelijk genoeg stemden de Duitsers kort na de inname van Utrecht hiermee in.

In de nacht van 10 mei 1940, toen de oorlog net begonnen was, werden de eerste klokken naar beneden gehaald. In 1940 verdween slechts één Utrechtse klok richting Duitsland.

In 1941 werd wel duidelijk dat de Duitsers het daar niet bij zouden laten. Aartsbisschop Johannes de Jong en de synode van de Nederlandse Hervormde Kerk protesteerden tegen een klokkenverordening. De Duitsers zetten echter door. Het koper en tin waren onmisbaar, schreef hun leider Seyss-Inquart herfst 1942. Na Zuid-Nederland was begin 1943 ook Utrecht aan de beurt. Binnen een paar weken waren 47 klokken uit de torens gehaald, alleen de historische klokken en een paar alarmklokken mochten blijven hangen. Al bleven de Duitsers wel begerig naar de M-klokken kijken, schrijft Iseger in het rijkgeïllustreerde en goed gedocumenteerde boek.

Uitstel

Voor de Nederlandse beschermers van de klokken en carillons was er wat hoop omdat ook zogeheten P-klokken voorlopig nog in Nederland zouden kunnen blijven. Er moest eerst onderzoek (in het Duits Prüfung (P)) gedaan worden naar de erfgoedwaarde van deze klokken. De P-klokken hadden een soort uitstel van executie, al werden ze wel afgevoerd naar een opslagplaats, in Spijk.

Op 7 mei 1945 luidden de klokken van de Utrechtse Dom weer. „Toen de klokken na vijf jaar stilte weer tot klinken werden gebracht, was er geen gejuich bij de klokkenluiders, maar kon iedereen alleen maar snikken”, schrijft Iseger.

Utrecht doet alles om verdwenen klokken weer terug te halen. Maar de stad denkt niet alleen aan zichzelf. Ze schenkt ook een klok aan het zwaar getroffen Wageningen, Rhenen staat ook op de lijst, maar blijkt al een oude klok terug te zullen krijgen, Wageningen niet.

Utrecht verloor slechts één historische klok. „Dit was onder de moeilijke omstandigheden een geweldig resultaat, waarbij Utrecht van geluk mag spreken dat verwoestende bombardementen zijn uitgebleven.”

Stille torens. De klokkenvordering in Utrecht tijdens de Tweede Wereldoorlog, Wouter Iseger; uitg. Matrijs; 176 blz.; € 19,95