De begeleidende tekst bij deze afbeelding spreekt overigens boekdelen. „Hier wordt ons een van de afgrijselijkste schouwspelen getoond – een aantal menselijke wezens, tegen elkaar aan gepropt, en bijna gereduceerd tot de staat van levend te zijn begraven, met slechts voldoende lucht om een graad van leven te behouden die net voldoende is om hen de verschrikkingen te laten beseffen van hun situatie.” De afbeelding toonde alle ellende en gruwelijkheid van de slavenhandel indringender dan wat abolitionisten, aanhangers van de afschaffing van de slavenhandel, met woorden konden zeggen. Vandaar dat de plaat ook op de omslag van het boek ”Het Slavenschip” van de Amerikaanse historicus Marcus Rediker is terechtgekomen.

Rediker is een kenner op het gebied van slavernij en slavenhandel. Dit boek, dat oorspronkelijk in 2008 verscheen, gaat over de slavenhandel met Engelse en Amerikaanse schepen van 1700 tot 1808. Rediker concentreert zich op het slavenschip zelf. Vanaf de dekken van een slavenschip kijken we mee naar de slavernij. We zien keiharde, niets ontziende kapiteins, bij elkaar geraapte, wrede bemanningen en tot slaaf gemaakte Afrikanen. Dertig jaar bronnenonderzoek naar de verslagen van rechtszaken en opgeschreven verhalen van overlevenden waren nodig om dit indringende, knap geschreven boek te schrijven.

Driehoekshandel

Het gaat hier om de veel gepraktiseerde driehoekshandel. Vanuit Engeland voer men met goederen naar de kust van West-Afrika. Daar werden de gevangengenomen Afrikanen opgehaald en per slavenschip over de Atlantische Oceaan getransporteerd naar de verschillende bestemmingen in vooral Zuid- en Midden-Amerika. Hiervandaan werden de goederen die de plantages opleverden weer vervoerd naar landen in Europa. Zoals we weten deden de Nederlanders en andere Europese landen ook mee in deze bedenkelijke handelsroutes.

Rediker maakt duidelijk dat slavenhandel een bijna onmisbaar onderdeel was geworden van het systeem van vroegkapitalisme. Handelaren van goederen, plantages in het verre Amerika, slavenhandelaren in Afrika en dus ook slavenschepen vormden een keten die economisch niet doorbroken mocht worden. Daarom duurde het zo lang voordat slavenhandel verboden zou worden. De afbeelding laat zien dat de slaven zelf ook als handelswaar werden beschouwd en niet als mensen.

Massale sterfte

De slavenschepen vormden het decor van extreme terreur, marteling en massale sterfte. De Atlantische Oceaan zou beschouwd kunnen worden als een enorm, gruwelijk kerkhof. In de onderzochte periode overleden er zo’n 500.000 Afrikanen op weg naar de schepen, 400.000 tijdens de overtocht en 250.000 kort nadat de schepen hadden aangelegd. Ongeveer een op de drie slaven overleefde deze martelgang niet.

Een van de Afrikanen die de gruwelen aan boord van een slavenschip uit eigen ervaring kende was Olaudah Equiano. In 1789 bracht hij een autobiografie vanuit slavenperspectief uit. Het is een horrorverhaal. Vanuit een veilig dorp in Nigeria werd hij als 11-jarige jongen op klaarlichte dag ontvoerd door slavenhandelaren en meedogenloos van zijn ouders en zusje gescheiden en naar de kust gebracht. Eenmaal aan boord was deze jongen zo bang dat hij niet kon eten. Dat werd onmiddellijk bestraft door vele slagen met de kat, een zweep met negen staarten.

’s Nachts moest men naar de slaapplek in het ruim. Er waren vier afdelingen, voor mannen, vrouwen, meisjes en jongens. De afmetingen waren veel te nauw. Bij een maximumaantal van 482 hadden de mannen 180 bij 40 centimeter per persoon. Het plafond was zo laag dat ze niet konden zitten. Er waren reizen dat er veel meer slaven bij elkaar opgepakt zaten. Dan werd er „gestouwd.” De mannen zaten in tweetallen aan elkaar vast met pijnlijke hand- en voetboeien. „Het ijzer drong onze ziel binnen.” Als er één naar de ”ton” voor zijn behoeften ging, moest de ander met hem mee. De stank in dit ruim was ondraaglijk. Bijna iedere morgen moesten de doden eruitgehaald worden.

Overdag mocht men geketend op het dek luchten, eten en er moest gedanst worden. Want dat was goed voor de lichaamsbeweging. Bij het geringste vergrijp werden er slaven doodgemarteld en overboord gegooid. Letterlijk naar de haaien, die soms in grote scholen rond deze schepen zwommen. Zelfmoorden door overboord te springen kwamen veel voor. Ook pure moord kwam voor. Een dode slaaf leverde immers meer geld op bij de verzekering dan een verzwakte zieke slaaf op de slavenmarkt in Amerika.

John Newton

Een apart hoofdstuk gaat over de slavenkapitein John Newton, bekend vanwege zijn lied ”Amazing Grace”. Newton heeft uitvoerig over zichzelf en zijn vier reizen geschreven. Hij was in zijn jonge jaren opstandig en goddeloos. Hij verzon nieuwe vloeken en „glorieerde in goddeloosheid en profaniteit.” Totdat God hem in een storm op zee tot inkeer bracht. Zijn bekering veranderde zijn gedrag compleet. Hij werd een „vrome kapitein” die met godsdienstige oefeningen het gedrag van zijn bemanning probeerde te veranderen. Dat lukte niet. Zo kon hij, ondanks zijn christen-zijn, geen einde maken aan de wreedheden begaan door zijn bemanning aan boord. Zijn bekering zorgde er wel voor dat hij een groot voorstander werd van de afschaffing van de slavenhandel en slavernij.

Pijnlijk

Rediker schrijft heel realistisch over de menselijke drama’s die zich aan boord van het slavenschip afspeelden. Hij bekent zelf dat het een pijnlijk boek is geweest om te schrijven. Als lezer ervaar je hetzelfde. Soms huiver je. Het boek belicht een van de donkerste bladzijden uit de geschiedenis. Slavernij is nooit goed te praten. Dat moeten we onder ogen zien. In veel landen leeft men nog altijd met de gevolgen van slavenhandel en slavernij.

De schrijver wil ook waarschuwen voor de ook nu nog varende ‘slavenschepen’ van wreed oorlogsgeweld, structurele ongelijkheid en rassendiscriminatie. Hij hoopt op een beter wordende mensheid. Daar geloof ik niet in. De oorlog in Oekraïne laat het zien. Ook de ontstellende verruiming van de abortuspraktijk in ons eigen land toont dat kwetsbaar leven niet veilig is. De mens van nu is niet beter dan de mens van vroeger. Echte verandering laat de bekering van Newton zien. Dan ontstaat er ander gedrag, bij jezelf en ten opzichte van de samenleving.

Boekgegevens

”Het slavenschip. Een verhaal over mensen”, Marcus Rediker; uitg. Het Spectrum; 480 blz.; € 32,99