Het was nieuws vorig jaar, in de Nederlandse media: uitgevers van schoolboeken zouden onderwerpen die gevoelig liggen bij reformatorische scholen vermijden. ”Dino’s en korte rokjes worden uit de schoolboeken geweerd”, kopte NRC Handelsblad als eerste. En andere kranten en websites namen de fakkel met gretigheid over: ”Uitgevers lesboeken zwichten op grote schaal voor reformatorische censuur”.

Maar gelukkig bleek vorige week uit een onderzoek van KVB Boekwerk dat er „ruimte is voor verbetering” als het gaat om „diversiteit en inclusie” in het boekenvak. Je zou dus zeggen: ruimte voor reformatorische doelgroepen! Bij de „inclusieve publieksbenadering” die aanbevolen wordt, houd je immers rekening met álle behoeften van iedereen – ook met lezers die liever geen bikini’s of dinosaurussen in hun kinderboeken aantreffen.

Maar bij nadere bestudering van het onderzoek blijkt algauw dat het over iets heel anders gaat: „Meegenomen diversiteitskenmerken zijn etnisch-culturele achtergrond, gender- en seksuele identiteit en fysieke beperking.” Levensbeschouwing staat er dus niet bij, dat telt kennelijk niet mee op de ladder van diversiteit. De ene gevoeligheid is de andere niet, in Nederland.

In de brede samenleving worden totaal andere dingen (huidskleur, seksuele oriëntatie) belangrijk gevonden dan op de Biblebelt (geloof, christelijke moraal, groepscultuur). Maar het mechanisme van zelfcensuur en niet op gevoelige tenen willen trappen is vergelijkbaar. Daarom is het ook voor reformatorische schrijvers leerzaam om eens naar de relletjes uit de boekenwereld van de laatste jaren te kijken.

Neem de oproep om het klassieke kinderboek ”Jip en Janneke” uit de bibliotheek te weren, omdat het te „ouderwets” en „rolbevestigend” zou zijn in de beschrijving van mannen en vrouwen. Neem het etiket van „antisemitisme” dat op sommige reformatorische kinderboeken over Jodenbekeringen geplakt is. Of neem de manier waarop oudere literatuur gekuist wordt van aanstootgevende elementen.

Meelezers

Maar het gaat verder dan alleen onwelgevallige zaken aanwijzen in al bestaande boeken, er wordt ook volop geprobeerd nieuwe literatuur te beïnvloeden. Denk aan Marieke Lucas Rijneveld, die als witte Nederlandse auteur niet het werk van de jonge Afro-Amerikaanse schrijfster Amanda Gorman zou mogen vertalen. Mede door alle ophef die rondom de vertaalopdracht ontstond, maakte Rijneveld vorig jaar geschrokken plaats voor de zwarte dichteres Zaïre Krieger.

Ook na die vertalerswissel ging het werk overigens niet van een leien dakje. Gorman had veel lof geoogst met haar optreden bij de inauguratie van president Biden, en dus lag elke vertaling van haar poëzie onder een vergrootglas. Zoals Krieger het in een interview met Trouw onder woorden bracht: „Er waren veel meelezers. Sensitivity readers, een corrector natuurlijk, vrienden die ik gevraagd had mee te lezen, Amanda’s Amerikaanse management. Iedereen deed er een plasje over, en om de paar dagen had ik wel een redacteur aan de lijn met wie ik overlegde. Ik kreeg dan opmerkingen terug, en vervolgens moest ik daarmee aan de slag.”

Maar het kan nog veel gekker dan dat, zoals blijkt uit een vorige week verschenen artikel van de Britse dichteres en schrijfster Kate Clanchy. Zij schreef een succesvol boek over haar onderwijservaringen in een achterstandswijk: ”Some Kids I Taught and What They Taught Me”. Maar haar beschrijvingen van ethnische minderheden, arbeiderskinderen en kinderen met een handicap werden gebrandmerkt als „onmenselijk”, „racistisch” en wat dies meer zij. Clanchy wilde wel wat woorden aanpassen, die ze zelf achteraf ook ongelukkig gekozen vond. Maar van haar uitgever kreeg ze een enorme batterij aan ”sensitivity readers” toebedeeld, mensen die haar moesten helpen om haar tekst op de gevoelige punten te herschrijven.

Ze werd vervolgens bedolven onder de kritiek: oppassen met citaten uit oude romans, niet zeggen dat homoseksualiteit vroeger een taboe was, liever geen toespelingen op terrorisme maken, niet vermelden dat middenklassekinderen vaker naar de universiteit gaan dan arbeiderskinderen, en ook niet zeggen dat een lange nauwsluitende jurk je bewegingsvrijheid beperkt. „Al deze dingen waren, voor mijn Lezers, ”kwetsende” opmerkingen van mij. Geen ongelukkige feiten. Schrijvers moeten, vinden zij, de wereld laten zien zoals die zou moeten zijn, niet zoals die is.”

Inmiddels heeft Kate Clanchy, na veel gedoe, al haar meelezers afgedankt en haar boek bij een andere uitgever ondergebracht. Ik hoop niet dat dít nu meer inclusiviteit in het boekenvak is, anders staat ons nog wat te wachten.

Je bewust zijn van de wensen van je publiek hoort zeker bij zakelijke schrijfklussen: reclameteksten, voorlichtingsteksten, kranten en tijdschriften. Een beetje opletten bij kinderboeken en schoolboeken kan evenmin kwaad: die vervullen immers een functie in het kader van de opvoeding.

Maar bij romans, gedichten en literaire nonfictie ligt het anders. Je kúnt geen goed boek schrijven als je de hele tijd gaat zitten denken: „Wat zouden mijn ouders, kinderen, vrienden, collega’s, de kerkenraad of de culturele elite ervan vinden?” Als je je opvattingen te veel aanpast aan de idealen van je publiek, merken je lezers dát je dat doet, dat je niet authentiek durft te zijn. Zo krijg je saaie, grijze verhalen, zonder sprankeling, zonder echtheid. Bovendien: hoe kun je uit verhalen en gedichten waaruit alle gevoeligheden zijn weggezuiverd ooit iets leren over mensen die ánders denken dan jijzelf? En hoe kun je, als je alleen maar over de groep mag schrijven waartoe je zelf behoort, ooit je inlevingsvermogen in anderen oefenen?

Enny de Bruijn is schrijver en parttime RD-redacteur.