Twintig jaar geleden maakte Kuderna met zijn vrouw een dagtochtje naar Vasperviller, net over de grens in het Franse departement Moselle. Een dorpsbewoner liet de kerk zien en wees ook op de glas-in-loodramen met Bijbelse afbeeldingen. Op een daarvan staat Rachel, die een afgodsbeeldje uit het huis van haar vader steelt. „Dat beeld had onmiskenbaar de gelaatstrekken van Hitler”, zegt Kuderna. „Ik vond het een origineel en heel passend idee van de kunstenaar.”

De kerk in Vasperviller –Wasperweiler in het Duits– fascineerde Kuderna. Het betonnen gebouw uit 1968 heeft een moderne architectuur, beïnvloed door de beroemde bedevaartskerk in Ronchamp in Frankrijk, en prachtige ramen van kunstenares Gabriele Thieme-Kütemeyer. In de kerk bevindt zich een kapel als plaats van herinnering aan de slachtoffers van het nationaalsocialisme. „Zo ontstond het idee om wat meer met deze kerk te doen als ik met pensioen zou gaan.”

Toen het zover was, vroeg Kuderna zich af of de afbeelding van Hitlers gezicht iets unieks was. Dus ging hij op onderzoek uit. Dat resulteerde in het boek ”Grenzüberschreitungen” (Grensoverschrijdingen), over de kerk in Vasperviller én de glas-in-loodramen met afbeeldingen van Hitler in het Duitse taalgebied.

Hoeveel kerkramen met afbeeldingen van Hitler ontdekte u?

„Afbeeldingen van Hitler –of van personen die qua uiterlijk sterk op hem lijken– zijn in minstens vijftien kerken in Duitsland te zien. Negen daarvan komen uit de periode na 1945. De afbeeldingen uit de nazitijd zijn uiteraard veel minder negatief. Op een daarvan staat Hitler samen met rijkspresident Hindenburg onder het hakenkruis.”

Is er een verschil tussen afbeeldingen van Hitler in rooms-katholieke en protestantse kerken?

„In evangelisch-lutherse kerken nemen afbeeldingen over het algemeen een minder grote plaats in dan in rooms-katholieke kerken. Zo vond ik alleen in katholieke gebedshuizen naoorlogse afbeeldingen van Hitler. De drie afbeeldingen in protestantse kerken dateren allemaal uit de jaren voor 1945. Twee ervan bevinden zich in kerken die onder invloed stonden van de zogenoemde ”Duitse christenen”, die christendom en nationaalsocialisme probeerden te combineren. De meeste kerken met Hitlerramen bevinden zich in de strook van het Rijnland en Baden-Württemberg tot Beieren.”

Hoe wordt Hitler afgebeeld op kerkramen uit de tijd van het nationaalsocialisme en wat was daarvan de boodschap?

„Het blijft lastig om deze afbeeldingen te interpreteren, omdat betrouwbare bronnen over het ontstaan vaak ontbreken. De boodschap van het raam waarop Hitler en Hindenburg staan, is in ieder geval duidelijk: hier gaat het om een afbeelding die is gemaakt door iemand die loyaal was aan het naziregime.

Maar er zijn ook afbeeldingen van Hitler uit de nazitijd waarin hij negatief lijkt te zijn afgebeeld. In Weil der Stadt zien we Hitler als verleider, op een raam over de verzoeking van Jezus in de woestijn.

In Bad Dürkheim heeft een van de moordenaars aan het kruis de gelaatstrekken van Hitler. Maar ook hier is het moeilijk om het beeld te interpreteren. Er is geen schriftelijk bewijs uit het nazitijdperk dat kunstenaar Paul Thalheimer hier echt Hitler aan het kruis heeft geschilderd. Zo’n bekentenis zou immers levensbedreigend zijn geweest.

In een protestantse kerk in Hof is Hitler te zien als een Romeinse hoofdman die naast Jezus staat. Als dat klopt, dan blijft de vraag: wordt hij door Jezus afgewezen of vertegenwoordigt hij enkel de seculiere macht naast de geestelijke?

En in een ander geval, in het dorp Pfieffe, is de uitleg van een laatste avondmaalsscène nog steeds onduidelijk, ongeacht of Hitler er daadwerkelijk als marginale figuur op staat of niet.”

Na de Tweede Wereldoorlog wordt Hitler uitsluitend negatief afgebeeld. Hoe?

„Aanvankelijk werd Hitler afgeschilderd als de belichaming van het kwaad, voornamelijk in de vorm van een duivel of, vaker, als een folteraar die Jezus kwelde.

In de jaren zestig werd Hitler twee keer in oudtestamentische context geplaatst: in Brauweiler bij Keulen (als toeschouwer bij de leeuwenkuil van Daniël) en in Vasperviller (als afgodsbeeld van Rachel).

De jongste afbeelding toont Hitler, met een schedel ernaast, in de gelederen van honderden dwazen die zich niets aantrekken van Jezus als Man der smarten. Dus hoe meer tijd er verstrijkt tussen het einde van de nazitijd en het ontwerp van een kerkraam, hoe minder Hitler op de voorgrond treedt. Hij wordt een schurk onder de velen.”

Hoe gaan kerken om met hun Hitlerramen?

„Alle ramen en afbeeldingen uit de periode na 1945 zijn in principe niet problematisch. Sommige gemeenten vrezen echter dat de focus op het ongewone van een afbeelding van Hitler afleidt van de andere kunstwerken en vooral van het eigenlijke doel van de gebouwen, zoals contemplatie, bezinning en aanbidding.

Met de ramen die voor 1945 zijn gemaakt, hebben de kerken het moeilijker. In de meeste gevallen doen ze hun best om de afbeeldingen historisch te verklaren – ook al is dat soms pijnlijk.”

Overal wordt gediscussieerd over de vraag of bijvoorbeeld standbeelden van ‘foute’ figuren moeten verdwijnen. En de Hitlerramen?

„Zeker niet, omdat het getuigenissen van hun tijd zijn. Maar waar ze daadwerkelijk of mogelijk met de nazi-ideologie te maken hebben, moeten ze worden uitgelegd. Dan kunnen ze zelfs een positief leereffect teweegbrengen, en tot nadenken stemmen. Bij een christelijke ethiek horen ook eerlijkheid en transparantie.”

Hoe gaan neonazi’s om met kerkramen waarop hun leider staat afgebeeld?

„Dat is een triest hoofdstuk: direct na de oorlog waren er protesten tegen de afbeeldingen van Hitler als folteraar, omdat sommige voormalige nazi’s zich schaamden en niet geconfronteerd wilden worden met hun wangedrag.

Tegenwoordig lijken sommige neonazi’s zelfs blij te zijn dat Hitler in kerken is vereeuwigd – ook als hij als een schurk wordt afgebeeld. Dat is de reden dat buitenlandse rechts-radicalen deze kerken bezoeken.

Ik denk dat we ons niet moeten laten afschrikken door dergelijke onsmakelijke incidenten. Integendeel, op de herinnering aan de misdaden van Hitler en het nationaalsocialisme mag geen taboe liggen.”

Grenzüberschreitungen. Ein deutsch-französischer Architekt, sein Meisterwerk und Hitler-Bilder in Kirchen, Michael Kuderna; uitg. Geistkirch Verlag; 440 blz.; € 29,80